Czas

Czas jest to kategoria gramatyczna mająca za zadanie opisać wydarzenie lub stan przedstawiony w zdaniu względem czasu (w rozumieniu fizycznym). W wielu językach naturalnych (np. indoeuropejskich) czas jest głównie właściwością czasownika.

Występowanie kategorii czasu wśród języków

W niektórych językach semickich (np. starohebrajskim) i w językach salisz nie istnieje kategoria czasu, choć odróżnia się aspekt dokonany i niedokonany. W innych językach, jak mandaryńskim, kategoria czasu jest opcjonalna i może nie być wyrażana, kiedy kontekst jest jasny, lub zostać zastąpiona przysłówkiem wskazującym na konkretny czas danego wydarzenia lub czynności.

W wielu językach kategoria czasu jest powiązana z czasownikiem, który najczęściej wyraża czas swojego zdania. W innych występuje jednak czas (a także tryb i aspekt) rzeczownikowy. Trzeba odróżniać przypadki, w których to czas odnoszący się do całego zdania kodowany jest np. w zaimku (jak to się dzieje w języku wolof) czy rzeczowniku pełniącym rolę podmiotu, albo np. klityka niosąca informację czasową doczepiana jest, powiedzmy, do 1. elementu zdania, od "prawdziwego" rzeczownikowego czasu semantycznie odnoszącego się do danego rzeczownika. Przykładem tego drugiego może byc polski prefiks eks- w wyrazach takich jak eks-mąż. Więcej informacji można znaleźć np. w tej pracy.

Czas w języku polskim

We współczesnym języku polskim tradycyjnie wyróżnia się czas przyszły, teraźniejszy i przeszły.

Czas przyszły jest tworzony jest dla czasowników niedokonanych przez:

• wykorzystanie specyficznego rdzenia będ- dla czasownika być.
• wykorzystanie czasownika być w formie przyszłej jako czasownika posiłkowego - dla pozostałych czasowników niedokonanych. Właściwy czasownik natomiast występuje albo w formie bezokolicznika (będę czekać) albo w formie zakończonej na -ł ("imiesłów przeszły"; będę czytał). Jest to tzw. czas przyszły złożony.

Dla czasowników dokonanych, które nie mają czasu teraźniejszego, czas przyszły ma formę analogiczną do czasu teraźniejszego ich niedokonanych odpowiedników (np. jadę - pojadę). Jest to tzw. czas przyszły prosty.

Czas teraźniejszy jes zastrzeżony dla czasowników niedokonanych, i może oznaczać, że opisywane wydarzenie ma miejsce dokładnie w czasie opisywania go (Czyta w tej chwili książkę), jak również że jest prawdą ogólną (Wieża Eiffla stoi w Paryżu) albo powtarza się (Pan jada tam zupę co tydzień?), a nawet że dopiero będzie miało miejsce w przyszłości (Jutro jedzie do Gdańska).

Czas przeszły jest tworzony za pomocą morfemu -ł-, po którym następuje końcówka osobowa: wstać -> wstał, wstałem. Formy te są efektem zlania się imiesłowu przymiotnikowego (odmiennego przez rodzaje) z formami czasu teraźniejszego słowa posiłkowego "być": wstał jem -> wstałem; wstała jem -> wstałam. W średniowiecznym języku polskim istniał również aoryst (prosty czas przeszły), np. w Kazaniach świętokrzyskich: siedziesze (siedział), wychadzasze (wychodził), biesze (biegł). Już w XV wieku, po uproszczeniu form złożonego czasu przeszłego, zaprzestano użycia aorystu. W niektórych dialektach występują formy typu widziołech (1sg), powstałe w wyniku pomieszania dawnych czasów przeszłych prostych z czasem złożonym "perfectum".

Również czas zaprzeszły stosowany był w dawniejszych formach języka polskiego, i oznaczał, że wydarzenie lub stan miał miejsce przed innym umiejscowionym w przeszłości. Np.: Spotkał człowieka, którego był zabił (wcześniej). Czas zaprzeszły wyszedł z użycia w XIX stuleciu.

Rodzaje czasów

Czasy w językach możemy sklasyfikować jako tzw. absolutne, relatywne i absolutno-relatywne. Czasy absolutne to takie określane względem chwili obecnej (np. polski czas przeszły w zdaniu Poszedł do miasta). Czasy relatywne to takie określane względem innej chwili wynikającej z kontekstu (np. polski imiesłów przysłówkowy współczesny w zdaniu Utykając pójdzie do domu). Czasy absolutno-relatywne to takie określane jednocześnie względem chwili obecnej i innej wynikającej z kontekstu (np. dawny polski czas zaprzeszły - wydarzenie przeszłe, wcześniejsze od innego przeszłego).

Przykłady czasów absolutnych to przeszły, teraźniejszy, przyszły, nieprzyszły, nieprzeszły.

Przykłady czasów relatywnych to uprzedni (relatywny przeszły), współczesny (relatywny teraźniejszy).

Przykłady czasów absolutno-relatywnych to zaprzeszły, przedprzyszły, zaprzyszły, przyszły w przeszłości itd.

Czasy przyszłe i przeszłe mogą również wyrażać, jak dawno wydarzenie miało miejsce lub po upływie jakiego czasu należy się go spodziewać. I tak mamy w niektórych językach, np. przeszły dzisiejszy (ang. hodiernal past tense), przeszły wczorajszy (ang. hesternal past tense), bliski przeszły, odległy przeszły; przyszły dzisiejszy, jutrzejszy, bliski i odległy przyszły.

Nietypowe wykorzystanie kategorii czasu

Czas gramatyczny może wyrażać również mniej typowe informacje, np. pewność mówiącego co do tego, czy wydarzenie będzie rzeczywiście miało miejsce, porównaj polskie zdania:

W przyszłym roku będzie siedział w więzieniu.

W przyszłym roku siedzi w więzieniu.

Drugie zdanie wydaje się przekazywać większe przekonanie mówiącego, że rzecz opisywana faktycznie się wydarzy, że jest już przesądzona. Analogiczne zjawiska wystepują np. w języku angielskim.

W niektórych językach system czasu gramatycznego jest powiązany z systemem ewidencjalności (np. często ewidencjalność dotyczy tylko czasu przeszłego).

Przegląd sposobów wyrażania czasu

Popularnym sposobem jest wykorzystanie afiksu:

• Język niemiecki (sufiks):
  • er macht "on robi"
    • er mach-t
    • 3sg robić-3sg
  • er machte "on robił"
    • er mach-te
    • 3sg robić-PRZE

Inną możliwością jest alternacja w rdzeniu:

• Język angielski:
  • they swim "pływają"
  • they swam "pływali"

Występuje też supletywizm:

• Język włoski:
  • io sono "ja jestem"
  • io fui "ja byłem"

Popularną metodą jest użycie czasownika posiłkowego (w językach indoeuropejskich przeważnie o pierwotnym znaczeniu "mieć" albo "być", także "chcieć"):

• Język niemiecki:
  • ich bekomme "otrzymuję",
  • ich habe bekommen "otrzymałem"

Niektóre języki używają oddzielnych partykuł:

• Język loniu (Papua Nowa Gwinea):
  • yo lɛʔi tɔ ehe
    • 1sg TER STA leżeć
    • "Leżę (teraz)"
    • TER - czas teraźniejszy; STA - aspekt stanu (statywny)