Ten artykuł dotyczy najważniejszych zmian przejścia j. polskiego w fudyń, głównie fonologicznych.
Fonologia[]
Samogłoski[]
Uwagi wstępne[]
W transkrypcji polskiej, nie wyróżniam alofonów e o æ w sąsiedztwie spółgłosek miękkich. W fudyniu alofonia ta nie tylko nie jest fonemiczna, ale całkowicie zanikła.
Zanik spółgłosek wargowych między samogłoskami[]
Prawdopodobnie najważniejsza i najbardziej rozpowszechniona zmiana w fudyniu, choć nie do końca regularna. Pomiędzy dwiema samogłoskami, spółgłoski dźwięczne wargowe twarde zanikają, a spalatalizowane zostawiają po sobie /j/.
- w v b m → Ø / V_V
- vʲ bʲ mʲ → j / V_V
Powyższe samogłoski wymienione są w kolejności prawdopodobieństwa zaniku (/w/ znika niemal zawsze, /m/ najrzadziej). Proces może nie występować na granicy morfemów.
- pl. nowa, nowy, nowe → fud. noa, noy, noe
- pl. słowo → (słoo) → fud. słó
- pl. tobje → fud. toje
Proces ten doprowadził do powstania dyftongów i samogłosek długich.
Zanik spółgłosek tylnych między samogłoskami[]
Znacznie rzadziej od wargowych, ale powyższe zjawisko w niektórych wypadkach dotknęło też spółgłoskę dźwięczną tylną, tj. g.
- g → Ø / V_V
Zjawisko to miało miejsce niemal wyłącznie w przypadku końcówek -ego i -ogo.
- pl. zielonego → (źeloneo) → fud. źelonó
- pl. kogo → (koo) → fud. kó
Powstanie samogłosek długich[]
Samogłoski długie w Fudyniu powstały najczęściej ze zbitki dwóch samogłosek krótkich.
- VV → Vː
- ɛɔ → ɔː
- ɛa → aː
- ɛɨ → ɨː
W bardziej konserwatywnych odmianach fudyniu dwie ostatnie zmiany mogły nie mieć miejsca. Z drugiej strony, w niektórych odmianach, zbitki Və (patrz niżej) również mogły przejść w Vː.
- pl. słowo → (słoo) → fud. słó
- pl. zielonego → (źeloneo) → fud. źelonó
- pl. wzięła → (źea) → fud. źá
- pl. żeby → (żey) → fud. żý
Gdzieniegdzie samogłoski długie mogły powstać na skutek zlania się dłuższych segmentów.
- ɔjɛ → ɛː.
- uji → ɨː.
Zmiany te nastąpiły najczęściej, kiedy całe segmenty nie były akcentowane, ale zdarzają się akcentowane wyjątki (patrz niżej). Druga ze zmian mogła nie wystąpić w niektórych odmianach, i odwrotnie, co bardziej "progresywne" odmiany mogły przeprowadzić podobne zmiany niezależnie od akcentu (np. pl. twoja, twojego - standardowy fudyń twoja, twojó - regionalnie twá, twó).
- pl. człowiek → (człojek) → fud. człék
- pl. mówiliśmy → (mujiliśmy) → mýliśmy
- ale: pl. mówił → fud. mujił
Inne przykłady (mniej regularne) to powstanie /uː/ z /ju/, lub powstanie samogłosek długich na skutek wzdłużenia zastępczego.
- pl. długi → fud. dúgi
Skrócenie /ɛ/[]
W sylabach zamkniętych po akcencie, /ɛ/ uległo obniżeniu do [ə], przed spółgłoskami miękkimi także dalej do [ɪ].
- ɛ → ə / _C(C)#
- ə → ɪ / _Cʲ
Przesunięcie akcentu[]
W fudyniu, akcent pada na ostatnią sylabę, jeśli ma ona samogłoskę długą lub dyftong.
- ˈ[...V...][...Vː...] → [...V...]ˈ[...Vː...]
Przesuwka samogłoskowa przed /j/[]
Proces ten dotyczy zmian przed spółgłoską /j. W standardowej odmianie fudyniu proces ten zaszedł w sylabach nieakcentowanych, ale w potocznych/regionalnych wariantach zaszedł dalej i spowodował "przesuwkę samogłoskową" w pełnym sensie tego słowa.
- aj ej/əj ɨj ij → æj ɪj/ɪ(ː) ɪ(ː) i(ː) / _j
Pełna "przesuwka" zaszła jedynie w niektórych wariantach języka - standard zachowuje dwie podstawowe zmiany, tj. przejście w sylabach nieakcentowanych /aj/ w [æj] (zapisywane ej) oraz, jako część poprzednio wymienionego procesu, /ɛj/ w [ɪj]. W sylabach akcentowanych, ej wymawiane jest jako [ej].
Bardziej radykalne odmiany języka przeszły cały szereg zmian, zilustrowany następującą wymową (æj dalej podwyższone do ɛ w nieakcentowanej sylabie).
- pl. kraj → fud. kraj [kɾaj] → reg./pot. fud. [kɾæj]
- pl. dzisiaj → fud. dźiśej [ˈdʑiɕæj] → reg./pot. fud. [ˈdʑiɕɛj]
- pl. dzisiejszy → fud. dźiśiejszy [dʑiˈɕejʂɨ] → reg./pot. fud. [dʑiˈɕɪjʂɨ]
- pl. własnej → fud. własnëj [ˈvwasnɪj] → reg./pot. fud. [ˈvwasnɪ]
- pl. wij → fud. wij [vij] → reg./pot. fud. wij [viː]
- pl. ryj → fud. [ɾɨj] → reg./pot. fud. [rɪː]
Poza zmianą aj na ej, skutki przesuwki nie są zapisywane w ortografii.
Samogłoski tylne nie uległy żadnym zmianom w stosunku do polskiego.
Cofnięcie /i/ przed spółgłoskami zadziąsłowymi i tylnymi[]
Przed samogłoskami i spółgłoskami zadziąsłowymi /ʂ ʐ tʂ dʐ/ oraz /x w/, i cofnęło się i zlało z ɨ. Proces ten został zablokowany po spółgłoskach wargowych i tylnych.
- i → ɨ / _ʂ ʐ tʂ dʐ x w
- pl. stracił → fud. straćył
- pl. siwa → (śia) → fud. śya
- ale: pl. piłka → fud. piłka
Spółgłoski[]
Uwagi wstępne[]
We wczesnym fudyniu, w stosunku do polskiego, /j/ zawsze wyodrębniło się jako osobna spółgłoska od spółgłosek miękkich, takich jak /kʲ/
Pełna asymilacja zwartych zębowych do następujących nosowych[]
Niemal uniwersalny proces (niekiedy zatrzymany na granicy morfemów) polegający na przejściu spółgłosek zwartych dziąsłowych w spółgłoski nosowe przed spółgłoskami nosowymi dziąsłowymi i miękkimi. W rezultacie, fudyń posiada geminaty nosowe na początku wyrazów.
- t d → n / _n ɲ
- pl. podnieść → pońńeś
- pl. tnę → fud. nne
- pl. dnia → fud. ńńa
Niekiedy asymilacja następuje też przed innymi spółgłoskami nosowymi.
- pl. siódmy → fud. śummy
Afrykacja[]
(ale to śmiesznie brzmi po polsku :))
Standardowe polskie zbitki trz drz przechodzą w fudyniu w afrykaty, asymilując też występujące przed nimi spółgłoski To samo spotkało inne zbitki zwarta + szczelinowa.
- pl. trzeba → (trzá) → fud. czá
- pl. strzał → (sczał) → fud. szczał
- pl. podstawa → (podstá) → fud. poctá
Przejście /x/ do /h/ na początku sylaby[]
Zmiana czysto fonetyczna, w większości odmian języka nie zaszła przed i j oraz spółgłoskami.
Uproszczenia zbitek spółgłoskowych[]
W zbitkach zawierających trzy spółgłoski zwarte, szczelinowe lub nosowe (tj. każda z nich może należeć do jednej z tych grup, nie muszą z jednej kategorii być wszystkie na raz), środkowa spółgłoska najczęściej wypada.
- pl. królestwo → fud. kruleswo
- pl. dźeśontka → fud. dźeśonka
- pl. punkćik → fud. pungćik
Spółgłoski /v f/ zanikają przed innymi szczelinowymi (głównie /s/, rzadziej innymi), najczęściej po spółgłosce lub na początku wyrazu (proces zablokowany na granicy niektórych morfemów, ale znacznie częściej po prostu zacierający etymologię).
- pl. warszawski → fud. warszaski
- pl. wziąć → fud. źojś
- pl. wstrętny → fud. strentny
- pl. wschodzić → fud. shodźić
Spółgłoski [v f] zanikają przed /j/ po szczelinowych (zwykle /s/), w rezultacie pozwalając na zbitki, w których /j/ występuje po spółgłoskach miękkich.
- pl. święty → fud. śjenty
- pl. świat → fud. śjat
Spółgłoski zwarte i zwarto-szczelinowe na końcu wyrazu wypadają po szczelinowych. W niektórych przypadkach (np. rzeczowników żeńskich zakończonych na -ś) doprowadziło to do kompletnego zaniku spółgłosek w rdzeniu.
- pl. jest → fud. jes
- pl. kość → fud. koś