Gramatyka języka perskiego

Język perski jest językiem fleksyjnym i nominatywnym posiadającym kilka odmiennych (lub częściowo odmiennych) części mowy. W zdaniu o szyku SOV wyróżniamy pięć części.

Części mowy

Rzeczowniki

Rzeczowniki w perskim występują w dwóch rodzajach: osobowym i nieosobowym, które zależą od znaczenia wyrazu i nie różnią się w mianowniku liczby pojedynczej, ale wpływają na odmianę. Rzeczowniki odmieniają się przez liczbę i przypadki. Występują dwie liczby: pojedyncza i mnoga. Pojedynczej używamy do określenia jakiejś jednostki, a mnogiej - dla większej niż jeden liczby przedmiotów, osób itp. Mamy cztery przypadki: mianownik (pyt.: kto? co?), który tworzy podstawową formę rzeczownika; biernik (pyt.: kogo? co?); orzecznikownik (pyt.: [jest/stał się/został] kim? czym?), który występuje w orzeczeniu imiennym, gdy rzeczownik jest orzecznikiem, ale tylko przy mianowniku; dopełniacz (kogo? czego?). Oto sposoby odmiany rzeczowników perskich:

Zakończonych na -iya:

Rodzaj nieosobowy:

Liczba pojedyncza:

Zmiana końcówki -ya na końcówki określonych przypadków: -rāh dla biernika; -geh dla orzecznikownika i -y dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Zmiana końcówki -iya na połączenie końcówki rodzaju z końcówkami przypadków (wyjątek w dopełniaczu, gdzie kolejność tych końcówek jest odwrotna): -hāan dla mianownika; -hārā dla biernika; -hāge dla orzecznikownika i -ihā dla dopełniacza.

Rodzaj osobowy:

Liczba pojedyncza:

Zmiana końcówki -ya na końcówki określonych przypadków: -rān dla biernika; -gen dla orzecznikownika i -y dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Zmiana końcówki -iya na końcówki określonych przypadków (z a lub jego przedłużeniem na początku tych końcówek): -ān dla mianownika; -arā dla biernika; -age dla orzecznikownika i samo -a dla dopełniacza.

Zakończonych na -athiya:

Podobnie jak w przypadku tych zakończonych na -iya, tylko że w bierniku liczby pojedynczej cała końcówka -athiya jest wymieniana na końcówkę przypadku, a w dopełniczu zostaje zamieniona na -iy. W orzecznikowniku -athi- zostaje, a w liczbie mnogiej zostaje usunięte całe -athiya.

Zakończonych na samogłoski (poza -i):

Rodzaj nieosobowy:

Liczba pojedyncza:

Dodanie do rdzenia końcówki określonego przypadka: -rāh dla biernika; -geh dla orzecznikownika i -iy dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Dodanie do rdzenia połączenia końcówki rodzaju z końcówkami przypadków (wyjątek w dopełniaczu, gdzie występuje tylko końcówka przypadka): -hāiy dla mianownika; -hārā dla biernika; -hāge dla orzecznikownika i -i dla dopełniacza.

Rodzaj osobowy:

Liczba pojedyncza:

Dodanie do rdzenia końcówki określonego przypadka: -rān dla biernika; -gen dla orzecznikownika i -iy dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Dodanie do rdzenia końcówek określonych przypadków (z na, n albo niczym na początku tych końcówek): -niy dla mianownika; -narā dla biernika; -nage dla orzecznikownika i -i dla dopełniacza.

Zakończonych na spółgłoski:

Rodzaj nieosobowy:

Liczba pojedyncza:

Dodanie do rdzenia bez końcowej spółgłoski (poza dopełniaczem, gdzie do wyrazu dodaje się po prostu końcówkę przypadku) końcówki określonego przypadka: -rāh dla biernika; -geh dla orzecznikownika i -iy dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Dodanie do rdzenia (bez końcowej spółgłoski, poza dopełniaczem, gdzie końcówkę przypadka dodaje się do całego wyrazu) połączenia końcówki rodzaju z końcówkami przypadków (wyjątek w dopełniaczu, gdzie kolejność tych końcówek jest odwrotna): -hāan dla mianownika; -hārā dla biernika; -hāge dla orzecznikownika i -ihā dla dopełniacza.

Rodzaj osobowy:

Liczba pojedyncza:

Dodanie do rdzenia bez końcowej spółgłoski (poza dopełniaczem, gdzie do wyrazu dodaje się po prostu końcówkę przypadku) końcówki określonego przypadka: -rān dla biernika; -gen dla orzecznikownika i -iy dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Dodanie do całego wyrazu z końcową spółgłoską końcówek określonych przypadków (z a lub jego przedłużeniem na początku tych końcówek): -ān dla mianownika; -arā dla biernika; -age dla orzecznikownika i samo -a dla dopełniacza.

Zakończonych na -i:

Rodzaj nieosobowy:

Liczba pojedyncza:

Dodanie do całego wyrazu końcówki określonego przypadka (wyjątek w dopełniaczu, gdzie usuwa się -i kończące wyraz razem z poprzedzającymi je spółgłoskami): -rāh dla biernika; -geh dla orzecznikownika i -hiy dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Dodanie do wyrazu połączenia końcówki rodzaju z końcówkami przypadków (wyjątek w dopełniaczu, gdzie występuje tylko końcówka przypadka i usuwa się -i kończące wyraz razem z poprzedzającymi je spółgłoskami): -hāiy dla mianownika; -hārā dla biernika; -hāge dla orzecznikownika i -hi dla dopełniacza.

Rodzaj osobowy:

Liczba pojedyncza:

Dodanie do całego wyrazu końcówki określonego przypadka (wyjątek w dopełniaczu, gdzie usuwa się -i kończące wyraz razem z poprzedzającymi je spółgłoskami): -rān dla biernika; -gen dla orzecznikownika i -hiy dla dopełniacza.

Liczba mnoga:

Dodanie do rdzenia końcówek określonych przypadków (z ha, albo h i podwojeniem a na początku tych końcówek): -haiy dla mianownika; -harā dla biernika; -hage dla orzecznikownika i -hay dla dopełniacza.

Przymiotniki, zaimki i liczebniki

Odmiana perskich przymiotników występuje tylko wtedy, gdy przymiotnik nie określa żadnego innego wyrazu, który się odmienia. Przymiotniki zakończone na -iy również się nie odmieniają, gdyż są traktowane niczym rzeczownik w dopełniaczu. Pozostałe przymiotniki, gdy są samodzielne odmieniają się tak jak rzeczowniki zakończone w ten sam sposób. Zaimki perskie, dzielą się na kilka rodzajów: osobowe - odmieniają się tak, jak rzeczowniki, pełnią takie funkcje, jak rzeczowniki; dzierżawcze - nie odmieniają się, są czasem podobne do dopełniacza zaimków osobowych; wskazujące - nieodmienne; pytajne - nieodmienne (znajdują się zazwyczaj na początku zdania); nieokreślone - nieodmienne, często pochodzące od pytajnych; względne - takie same, jak zaimki pytajne, ale nie znajdują się zazwyczaj na początku zdania i mają inną funkcję; zwrotny - tworzy stronę zwrotną razem z czasownikiem. Liczebniki perskie dzielą się na główne, porządkowe i ułamkowe. Główne i porządkowe odmieniają się tak, jak rzeczowniki. Te drugie tworzymy poprzez dodanie do określonej liczby sylab (w przypadku jedności - 1; w przypadku liczb 11-19 włącznie - 2, czyli pierwszej i ostatniej; w przypadku dziesiątek i wyżej - 2 osobno dla liczby dziesiątek, setek itp., czyli pierwszej i ostatniej) końcówki -tat. W przypadku liczebników ułamkowych licznik podajemy w bierniku, a mianownik w dopełniaczu i nie odmienają się już one.

Czasowniki

Czasownik perski odmienia się przez dwie liczby - pojedynczą i mnogą, oraz przez osoby (po trzy [1, 2, 3] dla każdej liczby), a także przez czasy. Do tego dochodzą jeszcze trzy tryby tworzone przez przedrostki (tryb oznajmujący pozostawia czasownik w takim stanie, jak bezokolicznik) i strona bierna (strona czynna również nie zmienia nic od bezokolicznika). Oto sposoby odmiany czasowników w języku perskim:

Przez tryby i strona bierna:

Aby odmienić przez tryby dodajemy następujące przedrostki:
 rozkazujący - przedrostek składa się z przeciweństwa pierwszej spółgłoski czasownika (np.: k - g, b - p) (jeśli nie ma przeciwieństwa [r, l, m itp.] to powtarzamy tą spółgłoskę) i samogłoski e;
 łączący - przedrostek składa się z b, przy pierwszej spółgłosce czasownika bezdźwięcznej (poza p, przy którym używa się r), albo p - przy pierwszej spółgłosce - dźwięcznej (poza b, kiedy używa się r) i samogłoski e.
 życzący - przedrostek składa się z t, przy pierwszej spółgłosce czasownika bezdźwięcznej, albo d - przy pierwszej spółgłosce - dźwięcznej i samogłoski e.
Stronę bierną tworzymy również przez przyrostek i dodanie po wyrazie czasownika być (khastā) w odpowiedniej formie. Przyrostek ten to mi- i znajduje się on zawsze na samym początku wyrazu.

Zakończonych na -dan:

Czas teraźniejszy:
 Liczba pojedyncza:
  Zmiana końcówki -dan na końcówki osób: -am dla osoby pierwszej; -eim dla drugiej i -i dla trzeciej.
 Liczba mnoga:
  Zmiana końcówki -dan na końcówki osób: -ei dla osoby pierwszej; -ad dla drugiej i -eid dla trzeciej.
Czas przeszły:
 Liczba pojedyncza:
  Zmiana końcówki -an na określoną końcówkę konkretnej osoby: -am dla pierwszej; -eim dla drugiej i -i dla trzeciej.
 Liczba mnoga:
  Zmiana końcówki -an na określoną końcówkę konkretnej osoby: -ei dla pierwszej; -ag dla drugiej i -eig dla trzeciej.
Czas przyszły:
 Liczba pojedyncza:
  Zmiana końcówki -an na określoną końcówkę konkretnej osoby: -em dla pierwszej; -im dla drugiej i -ai dla trzeciej.
 Liczba mnoga:
  Zmiana końcówki -an na określoną końcówkę konkretnej osoby: -ayi dla pierwszej; -eg dla drugiej i -ig dla trzeciej.

Zakończonych na spółgłoskę:

Czas teraźniejszy:
 Liczba pojedyncza:
  Dodanie do całego wyrazu końcówek osoby (z wyjątkiem osoby trzeciej, gdzie usuwamy ostatnią spółgłoskę w czasowniku): -am dla osoby pierwszej; -eim dla drugiej i -i dla trzeciej.
 Liczba mnoga:
  Dodanie do wyrazu końcówek osoby: -ei dla osoby pierwszej; -ad dla drugiej i -eid dla trzeciej.
Czas przeszły:
 Liczba pojedyncza:
  Zastąpienie końcowej spółgłoski końcówkami osoby (z wyjątkiem osoby trzeciej, gdzie dodajemy końcówkę do całego wyrazu): -m dla osoby pierwszej; -im dla drugiej i -i dla trzeciej.
 Liczba mnoga:
  Zastąpienie końcowej spółgłoski końcówkami osoby: -ei dla osoby pierwszej; -g dla drugiej i -ig dla trzeciej.
Czas przyszły:
 Liczba pojedyncza:
  Dodanie do całego wyrazu końcówek osoby: -em dla pierwszej; -im dla drugiej i -ai dla trzeciej.
 Liczba mnoga:
  Dodanie do całego wyrazu końcówek osoby: -ayi dla pierwszej; -eg dla drugiej i -ig dla trzeciej.

Zakończonych na samogłoskę:

Odmienia się tak, jak przy czasownikach zakończonych na spółgłoskę, dlatego że przy czasownikach o 1-2 sylabach odejmuje się końcową samogłoskę, a przy czasownikach z większą ilością sylab odejmuje się ostatnią sylabę, a potem jeszcze każdą końcową samogłoskę.

Części zdania

Orzeczenie

Najważniejsza część zdania, które bez niej nie może zaistnieć. Znajduje się na jego końcu, choć dopuszczalne też jest przerzucenie go na początek (bardzo rzadko spotykany zabieg). Orzeczeniem może być czasownik w formie osobowej, lub przymiotnik, albo rzeczownik (oba w orzecznikowniku). Np.:

Aūrarān Māzdarān āfarinam. – Aurę Mazdę czczę.

Pārsamāda yegānegohugeh. – Persomedia jest zjednoczona.

Hu Aršāmiy nawageh. – On jest wnukiem Arszama.

Podmiot

Druga w kolejności z najważniejszych części zdania. Określa sprawcę czynności wyrażonej orzeczeniem. Może być domyślny, jeśli z kontekstu wynika, o kogo/co chodzi. Jest zazwyczaj na początku zdania, czasem, gdy orzeczenie przejdzie na przód, znajduje się zaraz po nim. Podmiotem może być rzeczownik w mianowniku, przymiotnik w mianowniku (tylko, jeśli występuje sam), zaimek osobowy w mianowniku. Np.:

Sorurāh tarčomam – (Ja) tłumaczę pieśń.

Dāruš šāhirarāh wāhami – Władca władzę posiada.

Zaratoštrihu endar Āsya nehāni – Zaratusztrański w Azji jest położony.

Aman farišekāram. – Ja tworzę.

Dopełnienie

Określa ono coś, na co działa czynność orzeczenia. W przykładowych zdaniach do orzeczenia i podmiotu były już dopełnienia: Aršāmiy, sorurāh, šāhirarāh. Dopełnienie jest wyrażone rzeczownikiem, przymiotnikiem, albo zaimkiem osobowym, jeśli nie jest on w mianowniku, ani orzecznikowniku. Występuje praktycznie zawsze po podmiocie.

Okolicznik

Określa sposób, miejsce, czas, warunki itp. wykonywania czynności. Tworzy go zazwyczaj wyrażenie przyimkowe. Występuje po, przed, albo na miejscu dopełniacza. Przykładem może być: endar Āsya.

Przydawka

Jest określeniem podmiotu, dopełnienia, albo okolicznika. Najczęściej jest przymiotnikiem, ale może być też rzeczownikiem. Występuje praktycznie zawsze po określanym wyrazie.

Patrz także

• język perski
• gramatyka języka medyjskiego