Edytujesz Guno

{{język
| kolor = skyblue
| nazwa = guno
| nazwa własna = guno ŀãxwaga
| twórca = [[User:Timpul|Timpul]]
| rok = kwietniu 2006
| cel = początkowo na potrzeby własne, później dla conworldu
| nazwa conworldu = [[Nescyria i Merycja]]
| państwa =
| mówiący = 214 000 000
| mówiący2 = ok. 3
| alfabet = alfabet łaciński
| typologia = SVO, w pytaniach VSO
| klasyfikacja = [[guńska rodzina językowa]]<br>[[guno]]
| kraje = 
| pomocniczy = 
| regulowany = [[User:Timpul|autor conlangu]]
| conlanger2 = 
| tekst = 
}}

'''Guno''', mniej poprawnie '''język guński''' (''guno'', ''gunxsų ŀãxwaga'') to sztuczny język autorstwa Timpula, wywodzący się z [[guńska rodzina językowa|guńskiej rodziny językowej]]. Używany jest w [[Nescyria i Merycja|Nescyrii i Merycji]]; w świecie rzeczywistym funkcjonują raczej w wąskim gronie zainteresowanych. Język używany jest również przez autora do prowadzenia zapisków i notatek.

== Fonologia ==
==Spółgłoski==
{| class="wikitable"
|
! wargowe || dziąsłowe || retrofleksyjne || tylnojęzykowe
|-
! zwarte
| p b || t d ||       || k g
|-
! szczelinowe
| f v || s z || ʂ ʐ    || x ɣ
|-
! zwarto-szczelinowe
|     || ʦ    || tʂ dʐ ||
|-
! nosowe
| m   || n   ||       ||
|-
! drżące
|     || r   ||       ||
|-
! płynne
|     || l   ||       ||
|}

'''pozostałe:''' [w], [j]

==Samogłoski==
{| class="wikitable"
|
! przednie || środkowe || tylne
|-
! przymknięte
| i    ||   || u, ũ
|-
! półprzymknięte
|      ||   || o
|-
! półotwarte
| ɛ     || ɜ || ɔ
|-
! otwarte
| a, ã ||   ||
|}

=== Akcent ===
Akcent w języku guńskim jest ruchomy i może padać na dowolną sylabę. Akcentuje się pierwszą w kolejności sylabę zawierającą samogłoskę nosową.

== Zapis ==
=== Alfabet łaciński ===

Alfabet łaciński dostosowany do guno powstał poprzez usunięcie z klasycznego alfabetu łacińskiego liter: '''h, j, q, v, y''' oraz dodanie '''ã, ŀ, ơ, ŭ, ų'''. Nowy został zaprojektowany niemal niezależnie od starego, opiera się jednak na kilku założeniach wyniesionych z alfabetu sprzed reformy.
{| 
| <big>'''Aa'''</big>
| <big>'''Ãã'''</big>
| <big>'''Bb'''</big>
| <big><center>'''Cc'''</center></big>
| <big>'''Dd'''</big>
| <big>'''Ee'''</big>
| <big>'''Ff'''</big>
| <big>'''Gg'''</big>
| <big>'''Xx'''</big>
| <big><center>'''Ii'''</center></big>
| <big>'''Kk'''</big>
| <big>'''Ll'''</big>
| <big>'''Ŀŀ'''</big>
| <big>'''Mm'''</big>
| <big>'''Nn'''</big>
| <big>'''Oo'''</big>
| <big>'''Ơơ'''</big>
| <big>'''Pp'''</big>
| <big>'''Rr'''</big>
| <big>'''Ss'''</big>
| <big>'''Tt'''</big>
| <big>'''Uu'''</big>
| <big>'''Ŭŭ'''</big>
| <big>'''Ųų'''</big>
| <big>'''Ww'''</big>
| <big>'''Zz'''</big>
|- 
| {{IPA|/a/}}
| {{IPA|/ã/}}
| {{IPA|/b/}}
| {{IPA|/ʦ/, /ɣ/}}
| {{IPA|/d/}}
| {{IPA|/ɛ/}}
| {{IPA|/f/}}
| {{IPA|/g/}}
| {{IPA|/x/}}
| {{IPA|/i/, /j/}}
| {{IPA|/k/}}
| {{IPA|/l/}}
| {{IPA|/w/}}
| {{IPA|/m/}}
| {{IPA|/n/}}
| {{IPA|/ɔ/}}
| {{IPA|/o/}}
| {{IPA|/p/}}
| {{IPA|/r/}}
| {{IPA|/s/}}
| {{IPA|/t/}}
| {{IPA|/u/}}
| {{IPA|/ɜ/}}
| {{IPA|/ũ/}}
| {{IPA|/v/}}
| {{IPA|/z/}}
|}

Do zapisu dźwięków charakterystycznych dla guno stosuje się również odpowiednie dwuznaki:
{| 
| <big>'''xs'''</big>
| <big>'''xz'''</big>
| <big>'''xg'''</big>
| <big>'''xdg'''</big>
| <big>'''ii'''</big>
| <big>'''dt'''</big>
| <big>'''bt'''</big>
|- 
| {{IPA|/ʂ}}
| {{IPA|/tʂ/}}
| {{IPA|/ʐ/}}
| {{IPA|/dʐ/}}
| {{IPA|/ij/}}
| {{IPA|/t/}}
| {{IPA|/t/}}
|}

[[Grafika:gunoh.JPG|320px|right|thumb|Przykład kaligrafii guńskiej - zapis wyrazu ''Xsãxŀŭxgxdgųxzơ'', zawierającego wszystkie znaki specjalne guno. Słowo tłumaczy sie jako "sprzączka".]]

Litera '''Cc''' wymawiana jest jako {{IPA|/ɣ/}} tylko na początku wyrazu; w każdej innej pozycji osiąga wartość fonetyczną {{IPA|/ʦ/}}. '''Ii''' przed i po samogłoskach traci swą zgłoskotwórczość i wymawiane jest {{IPA|/j/}}. Samogłoskę nosową poprzedzającą inną samogłoskę wymawia się jak {{IPA|/w/}}, np. wyraz ''ãơwŀŭ'' (sieć) wymawia się identycznie jak ''ŀơwŀŭ'' (suwak). W niektórych przypadkach występuje "'''ŀ''' nieme", szczególnie po samogłoskach nosowych, np. ''cųbrãŀ'' - {{IPA|/'ɣũbrã/}}.

Należy pamiętać, że alfabet łaciński jest oficjalnym zapisem guno. Oznacza to, iż, choć istnieją inne alfabety dostosowane do tego języka, zapis łacinką jest najadekwatniejszy, a pozostałe skypty zostały stworzone jedynie jako ciekawostki bądź uzupełnienia.

=== Cyrylica ===
Cyrylica dla guńskiego posiada wiele różnych form, z których niżej wymieniona jest najprostszym sposobem zapisu guno.
{| 
| <big>'''Аа'''</big>
| <big>'''Яя'''</big>
| <big>'''Бб'''</big>
| <big><center>'''Цц'''</center></big>
| <big>'''Дд'''</big>
| <big>'''Ее'''</big>
| <big>'''Фф'''</big>
| <big>'''Гг'''</big>
| <big>'''Хх'''</big>
| <big><center>'''Ии'''</center></big>
| <big>'''Кк'''</big>
| <big>'''Лл'''</big>
| <big>'''Ўў'''</big>
| <big>'''Мм'''</big>
| <big>'''Нн'''</big>
| <big>'''Оо'''</big>
| <big>'''Ъъ'''</big>
| <big>'''Пп'''</big>
| <big>'''Рр'''</big>
| <big>'''Сс'''</big>
| <big>'''Тт'''</big>
| <big>'''Уу'''</big>
| <big>'''Ыы'''</big>
| <big>'''Юю'''</big>
| <big>'''Вв'''</big>
| <big>'''Зз'''</big>
|- 
| {{IPA|/a/}}
| {{IPA|/ã/}}
| {{IPA|/b/}}
| {{IPA|/ʦ/, /ɣ/}}
| {{IPA|/d/}}
| {{IPA|/ɛ/}}
| {{IPA|/f/}}
| {{IPA|/g/}}
| {{IPA|/x/}}
| {{IPA|/i/, /j/}}
| {{IPA|/k/}}
| {{IPA|/l/}}
| {{IPA|/w/}}
| {{IPA|/m/}}
| {{IPA|/n/}}
| {{IPA|/ɔ/}}
| {{IPA|/o/}}
| {{IPA|/p/}}
| {{IPA|/r/}}
| {{IPA|/s/}}
| {{IPA|/t/}}
| {{IPA|/u/}}
| {{IPA|/ɜ/}}
| {{IPA|/ũ/}}
| {{IPA|/v/}}
| {{IPA|/z/}}
|}

{| 
| <big>'''ш'''</big>
| <big>'''ч'''</big>
| <big>'''ж'''</big>
| <big>'''џ'''</big>
| <big>'''ии'''</big>
| <big>'''дт'''</big>
| <big>'''бт'''</big>
|- 
| {{IPA|/ʂ}}
| {{IPA|/ʐ/}}
| {{IPA|/tʂ/}}
| {{IPA|/dʐ/}}
| {{IPA|/ij/}}
| {{IPA|/t/}}
| {{IPA|/t/}}
|}

Istnieje pewna wariantowość odnośnie zapisu kilku spółgłosek:
'''
* Лл - Льль
* Ўў - Лл
* Џџ - Дждж
'''

== Historia ==
=== Historia prawdziwa (realworldowa) ===
Guno we właściwej sobie formie tworzone jest od 21 kwietnia 2006 roku przez Timpula. Język ten zapełnił miejsce [[praguno]] i choć nie jest z nim bezpośrednio spokrewniony (nie wywodzi się od niego w taki sposób, jak np. hiszpański z łaciny), używa się wobec obu tych języków określenie [[Guńska rodzina językowa|języki guńskie]]. 6 lutego 2008 przeprowadzona została wielka reforma guńszczyzny - zarówno ortograficzna, jak i gramatyczno-leksykalna (wprowadzono zwrotność czasownika, wycofano czas przeszły II, czas zaprzeszły i złożenia półczasownikowe z użycia, zapożyczone z prawdziwych języków słowa zastąpiono guńskimi neologizmami). Pięć dni później, tj. 11 lutego 2008r. wycofana została reforma ortograficzna.
=== Historia conworldowa ===
== Gramatyka ==
=== Rzeczownik ===

Rzeczownik guński nie rozróżnia rodzajów. Może występować w liczbie pojedynczej lub mnogiej, odmienia się przez przypadki, których w guno jest 5. Oto odmiana przykładowego rzeczownika - ''trawų'' - jabłko:

{| class="wikitable"
! 
! Liczba pojedyncza
! Liczba mnoga
|- 
| Mianownik 
| trawų
| trawųr
|-
| Dopełniacz
| trawų'''tã'''
| trawųr'''tã'''
|-
| Celownik
| trawų'''ãx'''
| trawųr'''ãx'''
|-
| Biernik
| trawų'''dŭl'''
| trawųr'''ų'''
|-
| Narzędnik
| trawų'''xgawų'''
| trawųr'''awų''' 
|}

====Dopełniacz====

W guńskim rozróżniamy dwa rodzaje dopełniacza. Tak zwany dopełniacz prosty stosuje się w odniesieniu do wszelkiej materii ożywionej - ludzi, zwierząt, roślin itd. Tworzy się go, dodając '''b’''' przed dane słowo. Drugi, czyli dopełniacz złożony, jest używany przy przedmiotach, pojęciach abstrakcyjnych itp. Konstruuje się go poprzez dodanie końcówki '''-tã'''. Nazwy części ciała, części roślin (w tym także i owoców oraz warzyw) również oddaje się poprzez użycie dopełniacza złożonego.

'''xaxsŭ b’ier''' – szum drzewa
<br>'''macmã trawųtã''' – smak jabłka

Element "b'" wymawiany jest jako '''b'''' ze zwarciem gardłowym, choć dopuszczalna jest wymowa identyczna z polską partykułą ''by''.

'''xaxsŭ b’ier''' - {{IPA|/xa'ʂɜ bʔ 'jer/}} lub {{IPA|/xa'ʂɜ bɨ 'jer/}}

====Celownik====

Formę celownikową konstruuje się zawsze poprzez dodanie końcówki '''-ãx''', niezależnie od tego, czy wyraz kończy się na spółgłoskę, czy też nie. Powstają przez to formy takie jak np. '''cããx''' (piecykowi). W języku potocznym w roli celownika stosuje się często konstrukcję z "dta", np. ''dta cã'', czyli dosł. "w piecyk".

====Biernik====

Biernik w języku guńskim tworzymy zależnie od końcówki wyrazu.

* Jeżeli wyraz kończy się na '''–u''', to aby utworzyć biernik, zamienia się je na '''–ų'''.
* Jeżeli wyraz kończy się na samogłoskę inną niż '''u''', dodaje się wówczas końcówkę '''–dŭl'''.
* Jeżeli wyraz kończy się na spółgłoskę, dodaje się końcówkę '''-ų'''.

====Narzędnik====

Narzędnik tworzy się poprzez dodanie końcówki '''-xgawų''' lub '''-awų''', jeśli wyraz kończy się na spółgłoskę (wprowadzenie tej drugiej miało miejsce wraz z reformą lutową).
=== Zaimki osobowe ===

W guno istnieje 6 zaimków osobowych. W ich odmianie przez przypadki występuje wiele nieregularności.

{| class="wikitable"
! 
! ã - ''ja''
! pu - ''ty''
! u - ''on(a,o)''
! ųp - ''my''
! gơp - ''wy''
! nŭp - ''oni, one''
|- 
| Mianownik 
| ã
| pu
| u
| ųp
| gơp
| nŭp
|-
| Dopełniacz
| b'ã
| b'pu
| b'u
| b'ųp
| b'gơp
| b'nŭp 
|-
| Celownik
| ãx
| pųx
| ųx
| ųpãx
| gơpãx
| nųx
|-
| Biernik
| ãdŭl
| pų
| ų
| ųpų
| gơpų
| nŭpų
|-
| Narzędnik
| ãxgawų
| puxgawų
| ųxgawų
| ųpųxgawų
| gơxgawų
| nŭxgawų
|}

=== Czasownik ===

Istnieje 5 czasów (teraźniejszy, 2 przeszłe, przyszły i zaprzeszły), nie rozróżnia się rodzajów, odmiana czasowników jest całkowicie regularna.

Odmiana czasownika "być" ('''xfa'''):

{| class="wikitable"
|- bgcolor=#ffff00
! 
! Liczba pojedyncza
! Liczba mnoga
|- align="left" style="font-size: 90%;background:#ffffff;"
| &nbsp;1 osoba ||<center>ã xfa</center>|| align="center"| ųp xfa'''p'''
|- align="left" style="font-size: 90%;background:#ffffff;"
| &nbsp;2 osoba ||<center>pu xfa</center>|| align="center"| gơp xfa'''p'''
|- align="left" style="font-size: 90%;background:#ffffff;"
| &nbsp;3 osoba ||<center>u xfa</center>|| align="center"| nŭp xfa'''p'''
|}

===Czasy===
====Czas teraźniejszy - ''Gilxdgų btizernã''====

Budowa tego czasu odbywa się na bardzo prostej zasadzie: dla liczby pojedynczej jako orzeczenie stosuje się bezokolicznik, bez zmian, natomiast dla liczby mnogiej - dodaje się końcówkę '''-p''', np.

'''U ka.''' - On ma.
<br>'''Ųp ka<u>p</u>.''' - My mamy.

====Czas przeszły - ''Ŀã pidŭrbiã gilxdgų''====

Czas ten jest odpowiednikiem niemieckiego ''Imperfekt'' i angielskiego ''Past simple''. Stosowany jest w sytuacjach odnoszących się do przeszłości, gdy zdarzenie zakończyło się w przeszłości. Forma przeszła czasownika do niedawna mogła być regularna bądź nie. Reforma lutowa wycofała wszelkie nieregularności w tworzeniu form czasu przeszłego poza formami czasowników '''xfa''' (być) i '''ka''' (mieć). Pozostałe formy są tworzone zawsze, zamieniwszy końcówkę czasownika '''-a''' na '''-ãma'''.

Formy nieregularne przedstawia poniższa tabela:

{| class="wikitable" width="50%"
! Forma czasu teraźniejszego
! Forma czasu przeszłego
! Znaczenie
|- 
| '''ka'''
| '''gơa'''
| mieć
|-
| '''xfa'''
| '''ơfa'''
| być
|-
|}

====Czas przeszły II oraz czas zaprzeszły ====

Przed reformą lutową istniały w guno dwa inne czasy - zaprzeszły i przeszły złożony. Ze względu na bardzo rzadkie używanie, zostały oficjalnie wycofane.

== Słownictwo ==
Obecnie nowo powstałe słowa w guńskim mają charakter czysto apriorystyczny. Od reformy (6 lutego 2008) wszystkie wyrazy muszą być pozbawione '''xs''', '''xz''', '''xg''', '''xdg''', aby zminimalizować użycie tych znaków w języku. Około 90% istniejącego dotychczas zasobu słownictwa guńskiego zostało stworzone specjalnie dla niego. Resztę zajmują zapożyczenia z innych conlangów tego samego autora, neologizmy, słowa pochodzące z nazw własnych, formy przejęte po poprzedniku guno - języku etlapockim. Specjalną grupę wśród pozostałego słownictwa zajmują jednak międzynarodowe wyrazy (głownie z łaciny, greki i języka angielskiego) poddane tzw. chantydacji (z gun. ''xãtida dta'' - zamienić się w). Ta specjalna grupa została zdeformowana i przystosowana do fonologii guńskiej, lecz wykyć w niej można pierwotny źródłosłow, np. ''fãzxrŭbciơk'' (transkrypcja), ''pãzŭwơŀ'' (możliwy, prawdopodobny, od. ang. possible). Słowa te jednak nie są już przeważnie tworzone i stanowią dziś jedynie etymologiczną ciekawostkę.

== Przykład ==
Oto porównanie kilku wersji modlitwy pańskiej.
{| class="wikitable"
!Wersja pierwotna,<br>datowana na lato 2006r.
!Wersja po pierwszej przemianie,<br> z końca 2006r.
!Wersja współczesna
!Tłumaczenie polskie
|- 
|Xaŀii ųpze, sŭ pu xfa ơdta Bixŭf,
sãzaw puze xasga,<br>
piŀãaw puze Siiktơmų,<br>xfaw puze fezwãc,<br>lã ơdta Bixŭf lã Dơdcŭ.<br>Mơxwaw ųpci ŭnf gŭlgxã farwãzanii,<br>lã gơpaw ųpci ųpe kiơŀ,<br>a lã ųp gơpap ųpe kiơluų.<br>Lã nãzofaw ųpe ŭ zotpŭbã,<br>xefii ŀalaanaw ųpe guw pakaã. Amen.
|Xaŀii b’ųp, sŭ pu xfa dta Bixŭf,
gŭlg sãza xasga putã;
<br>gŭlg xamųza siiktơmu putã,
<br>gŭlg xfaw fezwãx putã,
<br>lã dta Bixŭf lã dta Dơdcŭ.
<br>Mơxwaw ųpãx ųptã gŭlgxã farwãzanii,
<br>lã gơpaw ųpãx ųptã kiơŀre,
<br>aŀ ųp gơpap ųptããx kiơlutơrãx.
<br>Nã lã zơfaw ųpų ŭ zotpŭbã,
<br>xefii, ŀalãnaw ųpų gŭw pakã. Amen.
|Xaŀii b’ųp, sŭ pu xfa dta Bixŭf,
sãzaw xasga b’pu,
<br>xamųzaw siiktơmu b’pu,
<br>xfaw fezwãc b’pu,
<br>lã dta Bixŭf lã Dơdcŭ.
<br>Mơxwaw ųpãx gŭlgxã farwãzanii b’ųp;
<br>lã gơpaw ųpãx kiơŀre b’ųp,
<br>fedre ųp gơpap kiơŀơrrãx b’ųp.
<br>Nã lã zofaw ųpų ŭ zơtpŭbã,
<br>xgŭz ŀalaanaw ųpų ơ pakaã. Amen.
|Ojcze Nasz, któryś jest w niebie,
święć się imię Twoje,
<br>przyjdź królestwo Twoje,
<br>bądź wola Twoja
<br>jako w niebie tak i na ziemi.
<br>Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj.
<br>I odpuść nam nasze winy,
<br>jako i my odpuszczamy naszym winowajcom.
<br>I nie wódź nas na pokuszenie,
<br>ale nas zbaw ode złego. Amen.
|}

== Podstawowe zwroty ==
{| class="wikitable"
! Język guński
! Język polski 
|-
| '''Iųp'''
| Tak
|-
| '''Nã'''
| Nie
|-  
| '''Rŭzơdŭl kiơbų''' 
| Dzień dobry
|-
| '''Dta rãza'''
| Do widzenia
|-
| '''Nơxzã rŭzơkų'''
| Dobranoc
|-
| '''Ųiŀ'''
| Przepraszam
|-
| '''Bactap'''
| Proszę
|-
| '''Kŭb'''
| Dziękuję
|-
| '''Nã ã kitơpa.'''
| Nie rozumiem.
|-
|}

== Linki ==
* [http://gunopedia.a.wiki-site.com/index.php/%C6%A0%C5%80ur_paxdg%C5%B3 Gunopedia - wolna encyklopedia w języku guno]
* [http://www.jezykotworcy.net/gunoforum/ Zbŭxziãw gunxsųtã ŀãxwagatã - oficjalne forum języka guńskiego]
* [http://www.gunolaxwaga.fora.pl/ Forum języka guno (nieaktywne)]
* [http://www.conlanger.fora.pl/conlangi-i-conscripty,2/guno,329.html Pierwszy temat o guno na Polskim Forum Językotwórców]
* [http://www.conlanger.fora.pl/conlangi-i-conscripty,2/jezyk-gunski-gunssul-lalhvaga,858.html Drugi temat o guno na Polskim Forum Językotwórców]

== Zobacz też ==
* [[Notacja guńska]]
* [[Użytkownik:Timpul/Guno - stara wersja artykułu|Stara wersja artykułu o guno]]

[[Kategoria:Guńska rodzina językowa]]