m (→Pisownia) |
|||
Linia 312: | Linia 312: | ||
==Pisownia== |
==Pisownia== |
||
− | ===Dawne pismo ęmuckie=== |
||
:''Główny artykuł: [[Pismo ęmuckie]]'' |
:''Główny artykuł: [[Pismo ęmuckie]]'' |
||
Linia 349: | Linia 348: | ||
* '''V v''' [{{IPA|v}}] ve [{{IPA|veˑ}}] |
* '''V v''' [{{IPA|v}}] ve [{{IPA|veˑ}}] |
||
* '''Y y''' [{{IPA|ɯ}}] y [{{IPA|ʔɯˑ}}] |
* '''Y y''' [{{IPA|ɯ}}] y [{{IPA|ʔɯˑ}}] |
||
− | * '''Ỹ ỹ''' [{{IPA| |
+ | * '''Ỹ ỹ''' [{{IPA|ɯ̃ː}}] ykyś [{{IPA|ʔɯˑkɯɕ}}] |
* '''Z z''' [{{IPA|ʑ}}] ze [{{IPA|ʑeˑ}}] |
* '''Z z''' [{{IPA|ʑ}}] ze [{{IPA|ʑeˑ}}] |
||
Wersja z 19:46, 25 cze 2010
Język ęmucki Ral'ęmyt syr'atkan | |
---|---|
Sposoby zapisu: | Łaciński, pismo późne nowoczesne |
Faktycznie | |
Utworzenie: | Milya0 w 2009 |
Cel utworzenia: | artystyczny |
W Gruszkach Na Wierzbie | |
Używany w (Gruszki Na Wierzbie): | Ecja |
Regiony (Gruszki Na Wierzbie): | Baukazja, Chomąto |
Kody | |
Conlanger–3 | gnw.em.mil |
Lista conlangów | |
Język ęmucki (od ęmyt - bytowy) - polisyntetyczny język używany przez Etów w świecie Gruszek na Wierzbie.
Fonetyka
W języku ęmuckim występuje 20 spółgłosek i 6 samogłosek.
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | ||||
Przymknięte |
| |||||
Prawie przymknięte | ||||||
Półprzymknięte | ||||||
Średnie | ||||||
Półotwarte | ||||||
Prawie otwarte | ||||||
Otwarte |
Spółgłoski
W przypadkach, gdzie podano kilka alofonów, pierwszy symbol oznacza standardową wymowę.
Wargowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|
Zwarte | dźw. | b | d | g | ||
bezdźw. | p | t | k | ʔ apostrof | ||
Szczelinowe | dźw. | v | ʑ z |
|||
bezdźw. | f | s | ɕ ś |
h | ||
Półotwarte | ɹ r |
j | w̃ ogonek |
|||
Nosowe | m | n | ||||
Boczne | l | |||||
Uderzeniowe | ɾ r |
W języku ęmuckim spółgłoski dzielą się na:
- nagłosowe (b, v, m, d, ɾ, s, ʑ, g, ʔ) - mogą występować jedynie przed samogłoskami (inicjał sylaby). Mogą znajdować się pomiędzy nimi (wtedy poprzedzająca samogłoska wykazuje niewielkie wzdłużenie).
- wygłosowe (f, ɹ, l, w̃, j, h) - znajdują się zawsze po samogłoskach; tylko przed spółgłoskami nagłosowymi i na końcu wyrazów (koda sylaby).
- obojętne (p, t, n, ɕ, k) - występują zarówno przed samogłoskami (inicjał), jak i spółgłoskami nagłosowymi (koda).
Geminaty
Geminaty mogą być tworzone przez spółgłoski obojętne. Mogą też powstawać ze zbitek dwóch bliskich sobie spółgłosek (pierwsza wygłosowa lub obojętna, druga nagłosowa) wskutek asymilacji.
Wargowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Zwarte | bː pb |
pː pp |
dː td |
tː tt |
gː kg |
kː kk | ||
Szczelinowe | vː fː fv |
zː sː rs |
ʑː śz |
ɕː śś |
||||
Nosowe | mː nm |
nː nn |
||||||
Boczne | lː lr |
|||||||
Drżące | rː rr |
Fonotaktyka
- I: k/v/ɾ/t/m/p/s/ʑ/ʔ/ɕ/g/b/d/n
- V: æ/e/i/ʌ/o/ɯ
- C: j/t/w̃/l/p/n/ɹ/ɕ/f/h/k
Struktura sylaby: IV(C)
Przemiany głoskowe
Dla odróżnienia spółgłosek nagłosowych od wygłosowych, podkreślono te pierwsze.
Nazalizacja
Nazalizacja obejmuje tworzenie imiesłowów biernych grup I i III oraz tworzenie stopnia najwyższego przymiotników.
Wygłosowa | t | l | p | n | r | k | f | h | ś | j |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nazalizowana | n | nr | nb | n | nr | ng | nv | n | nś | nz |
Usilnienie
Usilnienie następuje przy stopniowaniu przymiotników i niektórych sufiksach słowotwórczych zakończonych spółgłoską oraz w grupie IV b imiesłowów biernych.
Wygłosowa | t | l | p | n | r | k | f | h | ś | j | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Usilniona | d | tt | r | b | nn | r | kk | v | t | ś | z |
Cofnięcie
Cofnięcie występuje w stopniowaniu niektórych przymiotników (-VIVC -> -VCIV-) i przy honoryfikacji.
Nagłosowa | k | v | r | t | m | p | s | z | ' | ś | g | b | d | n |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Wygłosowa | k | f | l | t | n | p | r | j | h | ś | k | p | t | n |
Asymilacja
Spółgłoska wygłosowa upodabnia się do następującej po niej spółgłoski nagłosowej dźwięcznością i miejscem artykulacji.
Pisownia
- Główny artykuł: Pismo ęmuckie
Nowoczesne pismo emuckie
- Główny artykuł: Pismo ęmuckie nowoczesne
Alfabet łaciński
Łacinka używa 18 liter spółgłosek, 12 liter samogłosek:
- ' (apostrof) [ʔ] al'of [ʔælʔʌf]
- A a [æ] a [ʔæˑ]
- Ą ą [æw̃] akyś [ʔæˑkɯɕ]
- B b [b] bo [bʌˑ]
- D d [d] do [dʌˑ]
- E e [e] e [ʔeˑ]
- Ę ę [ew̃] ekyś [ʔeˑkɯɕ]
- F f [f] of [ʔʌf]
- G g [g] go [gʌˑ]
- H h [h] kah [kæh]
- I i [i] i [ʔiˑ]
- Į į [iw̃] ikyś [ʔiˑkɯɕ]
- J j [j] ij'ot [ʔijʔʌt]
- K k [k] ko [kʌˑ]
- L l [l] al [ʔæl]
- M m [m] me [meˑ]
- N n [n] ne [neˑ]
- O o [ʌ] omikrun [ʔʌˑmikɾon]
- Ǫ ǫ [ʌw̃] okyś [ʔʌˑkɯɕ]
- P p [p] pe [peˑ]
- R r [ɾ][1] [ɹ][2] ro [ɾʌˑ]
- S s [s] so [sʌˑ]
- Ś ś [ɕ] śe [ɕeˑ]
- T t [t] te [teˑ]
- U u [o] u [ʔoˑ]
- Ų ų [ow̃] ukyś [ʔoˑkɯɕ]
- V v [v] ve [veˑ]
- Y y [ɯ] y [ʔɯˑ]
- Ỹ ỹ [ɯ̃ː] ykyś [ʔɯˑkɯɕ]
- Z z [ʑ] ze [ʑeˑ]
Litery Yy z tyldą zastępują nieobecne w Unikodzie Yy z ogonkiem: Y̨ y̨
Dawna łacinka
Dawniej zapisywano litery:
- a, e, i, o, u, y - jako: e, é, i, a, o, u;
- ą, ę, į, ǫ, ų, ỹ - jako: ey, éy, iy, ay, oy, uy;
- ś, s - jako s, sy;
- r przed spółgłoskami i na końcu wyrazów (r wygłosowe) - jako ry.
Ponadto nie zapisywano zwarcia krtaniowego.
Intrapunkcja
Dla lepszej czytelności dopełnienie, orzecznik, łącznik i podmiot tworzące jedno słowo oddziela się myślnikiem. Na początku wyrazu oraz po myślniku nie pisze się zwarcia krtaniowego.
Poza pracami naukowymi, dokumentami urzędowymi i materiałami do nauki, zazwyczaj nie zaznacza się także zwarcia krtaniowego między samogłoskami, a także po spółgłoskach wygłosowych (poza r sprawiającym dwuznaczności).
Zdania
W języku ęmuckim występuje polisynteza: niektóre części zdania łączą się z orzeczeniem dając jedno słowo. W przypadku podmiotu jest to opcjonalne i może wystąpić tylko, jeśli nie ma przydawek.
Struktura
- podmiot bez polisyntezy
- określenia osobowe
- polisynteza
- przydawka w dopełnieniu
- dopełnienie
- orzecznik
- łącznik
- podmiot z polisyntezą
- określenia nieosobowe
Pogardę oznacza wymienienie osoby (w przypadku poimkowym) na końcu zdania (jako określenie nieosobowe), a nie przed słowem polisyntezy (jako określenie osobowe). W dokumentach oficjalnych używa się tego tylko wobec Nąmipów, nie występuje to w stosunku do innych ras ani narodów.
Składnia
Można powiedzieć, że w języku ęmuckim występuje składnia OVS lub SOV (pod warunkiem, że podmiot nie uległ polisyntezie).
Pytania
Pytania ogólne tworzy się przez intonację, nie ma inwersji ani specjalnych partykuł. Dla emfazy można na końcu dodać ker? (czyż nie) lub sar? (czy tak?).
Przeczenia
Przy przeczeniu najczęściej stosuje się sufiks kiś- przy orzeczniku. W przypadku zaimków nie występuje podwjna negacja, a formy zaprzeczone zaimków nie są używane.
Czasowniki
W języku ęmuckim czasownik składa się z orzecznika i końcówki (nazywanej czasami łącznikiem czasownikowym). Wszystkie czasowniki są tworzone od imion gramatycznych (np. rzeczowników, przymiotników lub imiesłowów) odmienionych przez przypadek orzecznikownik. Orzecznik może także zawierać informację o honoryfikacji.
Końcówkę w piśmie odgranicza się od reszty czasownika dywizem. Buduję się ją z cząstek łączonych aglutynacyjnie według określonych zasad i noszących informację gramatyczną, np. tofmeśterak - tof (czas nieprzeszły) + meś (1. os. l. poj.) + te (czas przyszły) + rak (czynność nagła).
Tryby
Czasowniki mogą przyjąć jeden z trzech trybów, trzech stron (p. sekcja imiesłowy), trzech osób w dwóch liczbach, dziesięciu czasów. Po dołączeniu prefiksu -il/ir do orzecznika przyjmują optatyw. Forma bezosobowa jest równa trzeciej osobie l. poj., która nie posiada afiksu osoby.
Tryb oznajmujący
Możliwe do konstrukcji czasy:
- kursywą oznaczono czasy używane rzadko lub nieobecne w mowie potocznej
- (P - afiks osobowy - p. sekcja zaimki)
- czas teraźniejszy uniwersalny (raf+P)
- czas przeszły ciągły (myf+P)
- czas przeszły punktowy (myf+P+rak)
- czas zaprzeszły (myf+P+myp)
- czas przyszły w przeszłości (myf+P+te)
- czas przyszły w przeszłości punktowy (myf+P+terak)
- czas teraźniejszy ciągły (tof+P)
- czas teraźniejszy punktowy (tof+P+rak)
- czas przyszły ciągły (tof+P+te)
- czas przyszły punktowy (tof+P+terak)
Tryb rozkazujący
- 1. i 2. os. l. poj. i mn. - P
- 3. os. l. poj. - te
- 3. os. l. mn. - P+te
Tryb warunkowy
- czas współczesny - gaf+P
- czas uprzedni - myf+P+gap
Czasowniki konstrukcyjne
być
Polskiemu czasownikowi być odpowiadają w języku ęmuckim dwie konstrukcje:
- w znaczeniu istnieć, znajdować się, być gdzieś - czasownik ę-śi
- w znaczeniu być kimś, być jakimś - konstrukcja orzecznika z łącznikiem
mieć
W języku ęmuckim nie ma czasownika mieć. Zamiast niego używa się konstrukcji czasownika ę-śi i posiadacza w posesywie.
Czasowniki modalne
- móc
- w znaczeniu mieć prawo, można, wolno, gdzie użycie wynika z pozwolenia - czasownik mų-śi
- w znaczeniu potrafić, zdołać, gdzie użycie wynika z własnych możliwości - czasownik sośtą-śi
- musieć
- w znaczeniu mieć obowiązek, trzeba, gdzie użycie wynika z nakazu, przymusu - czasownik darą-śi
- w znaczeniu mieć potrzebę, gdzie użycie wynika z naturalnej potrzeby - czasownik tahtą-śi
Ponadto w przypadku każdego z tych czasowników modalnych, czasownik-argument znajduje się przed nim jako odsłownik (tworzony od imiesłowu końcówką -boś) w dopełniaczu i jest polisyntetyzowany jako dopełnienie.
Deklinacja
- Zobacz też: Przypadki w języku ęmuckim
Charakterystycznym przypadkiem ęmuckiej koniugacji jest orzecznikownik, którego tworzenie jest podlega szeregowi reguł gramatycznych.
gr. | |||||||||||||||
Mian. | -at | -et | -it | -ut | -yt | -ot | -l | -p | -n | -r | -k | -f | -h | -ś | -j |
Orz. | -ą | -ę | -į | -ų | -ỹ | -otǫ | -ltǫ | -ptǫ | -ntǫ | -rtǫ | -ktǫ | -ftǫ | -tǫ | -jśę | -jzę |
Dop. | -a- | -e- | -i- | -u- | -y- | -ot- | -l- | -p- | -n- | -r- | -k- | -f- | -t- | -ś- | -j- |
Postp. | -a | -e | -i | -u | -y | -oto | -lto | -pto | -nto | -rto | -kto | -fto | -to | -śi | -zi |
Imiesłowy
Imiesłów | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Zwykły | -at | -et | -it | -ut | -yt | -ot | -l | -p | -n | -r | -k | -f | -h | -ś | -j |
Sprawczy | -aśket | -eśket | -iśket | -uśket | -yśket | -otket | -lket | -pket | -nket | -rket | -kket | -fket | -tket | -śket | -jket |
Bierny | -anat | -enat | -inat | -unat | -ynat | -otot | -nret | -nbet | -net | -nret | -nget | -nvet | -net | -śet | -zet |
Strona czynna
- podmiot wykonuje pewną czynność
- podmiot czynnie działa na samego siebie (strona zwrotna), wówczas nie podaje się dopełnienia bliższego
- podmioty wzajemnie na siebie działają (strona wzajemna), wówczas jako dopełnienie bliższe dodaje się odpowiedni zaimek osobowy
- podmiot wykonując czynność powoduje ją u innej osoby, podanej w dopełnieniu dalszym (kauzatyw)
Strona sprawcza
- podmiot wykonując czynność powoduje ją u nieznanej osoby, nie podaje się dopełnienia dalszego adresata
- podmiot powoduje działanie, samemu go nie wykonując
Strona bierna
- na podmiocie jest wykonywana czynność
- podmiot strony zwrotnej nie jest głównym sprawcą czynności (strona zwrotna)
- sprawca stanu podmiotu jest nieznany (antykozatyw)
Zaimki
Ja | Ty | On | Ona | Ono | My | Wy | Oni/ one f |
One n | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mianownik | met | dut | da'it | zo'it | ih | nomet | ganet | nǫ'it | nǫ'ih |
Orzecznik | mę | dų | da'į | zo'į | itǫ | nomę | ganę | nǫ'į | nǫ'itǫ |
Dopełniacz | me- | du- | da'i- | zo'i- | ito- | non- | gan- | nǫ'i- | nǫ'ito- |
Przypadek przyrostkowy |
meni | duni | da'i | zo'i | ito | noni | gani | nǫ'i | nǫ'ito |
Przedrostek dzierżawczy |
mer- | dur- | da'ir- | zo'ir- | – | nor- | gar- | nir- | |
Końcówka łącznika |
meś | duś | – | – | – | non | gan | 'it | 'ih |
obecny | pytający | nieokreśl. | wskazujący | względny | upowszech- niający | |
---|---|---|---|---|---|---|
osoba | da'it zo'it |
vin'it | at | sa'it | tyn'it | kon'it |
rzecz | ih | vin'ih | ah | sa'ih | tyn'ih | kon'ih |
miejsce | kanoh | vivoh | avoh | savoh | tynvoh | konvoh |
czas | kak | vivek | avek | savek | tynvek | konvek |
sposób | vinamik | anamik | sanamik | tynnamik | konnamik |
Przymiotniki
Przymiotniki mają najczęściej końcówkę -myt i odmieniają się jak zwykłe imiona.
Dopełniacz
Przymiotnik charakteryzuje się dwoma dopełniaczami:
- współrzędny (końcówka -me[3]) - jeśli pełni funkcję przydawki dopełniaczowej dla wyrazu podstawowego;
- podrzędny (koncówka dopełniacza) - jeśli pełni funkcję przydawki innego dopełnienia (lub przydawki dopełniaczowej) albo dopełnienia.
Stopniowanie
Przymiotnik może mieć jeden z czterech stopni:
- równy (forma podstawowa);
- wyższy ((c)u -aj; -ej; manaj) - rzadko używana forma oznaczająca większe natężenie cechy niż w st. równym. Zazwyczaj spotyka się ją przy porównaniach 2-3 osób/rzeczy.
- zawyższy ((c)u -azaj; -aj; -(z)ej; nazaj) - forma oznaczająca wyższe natężenie cechy niż w st. równym i wyższym, ale niższe niż w najwyższym. Stosuje się ją przy porównaniach 4 i więcej osób/rzeczy.
- najwyższy (n -it; ~midit; nit) - stopień najwyższego natężenia cechy wśród wszystkich osób/rzeczy.
Konstrykcje porównawcze:
- stopnia równego - przymiotnik + rzeczownik w instruktywie
- stopnia wyższego - przymiotnik + rzeczownik w ablatywie
- stopnia zawyższego - przymiotnik + partykuła tą + rzeczownik w ablatywie
- stopnia najwyższego - przymiotnik + rzeczownik w adessywie
dobry | gah | - | kazaj | ganit |
---|---|---|---|---|
zły | ruj | ruzaj | ruzit | |
piękny | tankal | tankaraj | takrazaj | tankit |
prosty banalny |
mervyt | mervydaj | mervidit | |
młody | maldat | maldadaj | maldanit | |
mizerny biedny |
rudot | rudodaj | rutdozaj | rudonit |
święty | sajsan | - | sajsanaj | sajsannit |
Słowotwórstwo
Afiks | Kategoria słowotwórcza | Przykład |
---|---|---|
u-ak | Nazwa narzędzia | tudak (packa) od tut [4] |
u-at | Rzeczownik zbiorowy; duże nagromadzenie czegoś | bezat [5] od bej (dom) |
n-ek | zdrobnienie | |
u-et | zgrubienie | soval, sovaret (Sobal) |
u-en | Nazwa większej rzeczy podobnej do czegoś | zyven (ocean) od zyf (morze) |
Honoryfikacja
Spośród różnych rodzajów zdrobnień i zgrubień na uwagę zasługują afiksy posiadające nacechwanie emocjonalne. Przyłączone do orzecznika mogą wyrażać honoryfikatywność.
Afiks | Desygnat | Nacechowanie |
---|---|---|
n-an | o mężczyznach | bardzo pozytywne |
n-in | o kobietach | bardzo pozytywne |
u-an | o osobach duchownych | pozytywne, nieco religijne |
n-ut -nut |
o osobach starszych, dorosłych | średnio pozytywne |
n-ek | różne | zdrobnienie |
u-et | różne | zgrubienie |
u-uk | o osobach, rzadziej podmiotach ożywionych | średnio negatywne, żartobliwe ironiczne lub kpiące |
u-ej | o podmiotach nieożywionych, rzeczach abstrakcyjnych | negatywne |
c-uj -kuj |
o podmiotach nieosobowych, obraźliwie o osobach | bardzo negatywne |
Liczby
Liczebniki główne:
- keh
- guh
- kekuh
- ryh
- mikan
- śoh
- keśoh
- veh
- keveh
- mah
- kemah
- majguh
- kemajguh
- majryh
- kemajryh
- majśoh
- kemajśoh
- majveh
- kemajveh
- gųmah
- gųmah keh
- gųmah guh
- gųmah kekuh
- gųmah ryh
- mikmikan
- itd.
Dla liczb 2-4, 6-20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, liczebniki porządkowe tworzy się zastępując -h przez -tot, a przedrostek zwielokrotniający przez -w̃ (ogonek lub tylda na piśmie). Wielokrotności dziesiątki i setki tworzy się za pomocą przedrostków zwielokrotniających, a wielokrotności dziesiątek tysięcy, milionów i większych - opisowo.
Liczebniki nieregularne
Liczba | Liczebnik główny |
Liczebnik porządkowy |
Przedrostek zwielokrotniający |
---|---|---|---|
0 | ah | (atǫ-) | |
1 | keh | ekmyt | |
5 | mikan | mikantot | mik- |
25 | mikmikan | mikmikantot | mikmik- |
100 | sit | sįmyt | sit- |
1000 | mąsit | mąsįmyt | mąsit- |
10 000 | zot | zotǫmyt | zot- |
1 000 000 | milzun |
Liczby 5, 25, 100 (dawniej 125) i 10 000 (dawniej 3125) są pozostałością po systemie piątkowym.
Przykłady
- Ę-śi, onvi kiś'ę-śi; sa'it somatboś.
- [ew̃ɕi ʌɱvi kiɕʔew̃ɕi sæʔit sʌmædbʌɕ]
- Еўші, анві кішъеўші; сѣіт самѣтбаш.
- 엥치 언비 킻엥치; 사읻 서맏벛
- Być, albo nie być; oto jest pytanie.
- Repnatboś-sormejtę-myfmeśrak.
- [ɾepnætbʌɕ sʌɹmejtew̃ mɯɸmeɕɾæk]
- Репнѣтбаш сармейте мыфмешрѣк.
- 렢낱뻧 섵멪텡 믑멫락
- Przegrałem grę.
- Damok etboś-mų-tofte solmazivek.
- Jutro może padać.
- Ave, Kajsar. Nǫsut sardatbośizuśtik du-dajreśkę-tof'it.
- Awe, Cezarze! Idący na śmierć pozdrawiają cię.
- Venką-raf-a-nihboś, vą tarmaktozuś ę-raf-a-dolśanboś gon-ziltovohtik kon'ito salto'uh.
- Życie jest drogie, ale cena obejmuje podróż dookoła Słońca każdego roku.
W innych językach
Język | Twórca | Tłumaczenie |
---|---|---|
ahtialański | RWHÔ | Єумытіедаі Кієнау |
akiŭng | RWHÔ | 語恩木頭 |
angielski | nd. | Emmut language |
apentulski | Hapana Mtu | Ȝeϯo |
chomicki | Milya0 | bzyjn vblb ryxlnw |
eboran | Hapana Mtu | Wudzwodocha wom |
ęmucki | Milya0 | Ral'ęmyt syr'atkan |
keralijski | Milya0 | Etoon keili |
kiwu | Milya0 | kilu etu u |
liedajski | Milya0 | Ewmutic ćeľep Эўмутік келеп |
mylziański | Leto Atryda | Ik-emmut |
nikau | Milya0 | Keleu Etu |
noliczański | Leto Atryda | Ewmuti carg |
polski | nd. | Język ęmucki |
rodzki | Paweł Ciupak | emutsku jezuk |
rowański | Hapana Mtu | Erlëkę hu |
wielkopolski | Paweł Ciupak | emucyś śproch |