Język ęmucki Ral'ęmyt syr'atkan | |
---|---|
Sposoby zapisu: | Łaciński, pismo późne nowoczesne |
Faktycznie | |
Utworzenie: | Milya0 w 2009 |
Cel utworzenia: | artystyczny |
W Gruszkach Na Wierzbie | |
Używany w (Gruszki Na Wierzbie): | Ecja |
Regiony (Gruszki Na Wierzbie): | Baukazja, Chomąto |
Kody | |
Conlanger–3 | gnw.em.mil |
Lista conlangów | |
Język ęmucki (od ęmyt - bytowy) - polisyntetyczny język używany przez Etów w świecie Gruszek na Wierzbie.
Fonetyka
W języku ęmuckim występuje 20 spółgłosek i 6 samogłosek.
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | ||||
Przymknięte |
| |||||
Prawie przymknięte | ||||||
Półprzymknięte | ||||||
Średnie | ||||||
Półotwarte | ||||||
Prawie otwarte | ||||||
Otwarte |
Spółgłoski
W przypadkach, gdzie podano kilka alofonów, pierwszy symbol oznacza standardową wymowę.
Wargowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|
Zwarte | dźw. | b | d | g | ||
bezdźw. | p | t | k | ʔ apostrof | ||
Szczelinowe | dźw. | v | ʑ z |
|||
bezdźw. | f | s | ɕ ś |
h | ||
Półotwarte | ɹ r |
j | w̃ ogonek |
|||
Nosowe | m | n | ||||
Boczne | l | |||||
Uderzeniowe | ɾ r |
W języku ęmuckim spółgłoski dzielą się na:
- nagłosowe (b, v, m, d, ɾ, s, ʑ, g, ʔ) - mogą występować jedynie przed samogłoskami (inicjał sylaby). Mogą znajdować się pomiędzy nimi (wtedy poprzedzająca samogłoska wykazuje niewielkie wzdłużenie).
- wygłosowe (f, ɹ, l, w̃, j, h) - znajdują się zawsze po samogłoskach; tylko przed spółgłoskami nagłosowymi i na końcu wyrazów (koda sylaby).
- obojętne (p, t, n, ɕ, k) - występują zarówno przed samogłoskami (inicjał), jak i spółgłoskami nagłosowymi (koda).
Geminaty
Geminaty mogą być tworzone przez spółgłoski obojętne. Mogą też powstawać ze zbitek dwóch bliskich sobie spółgłosek (pierwsza wygłosowa lub obojętna, druga nagłosowa) wskutek asymilacji.
Wargowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Zwarte | bː pb |
pː pp |
dː td |
tː tt |
gː kg |
kː kk | ||
Szczelinowe | vː fː fv |
zː sː rs |
ʑː śz |
ɕː śś |
||||
Nosowe | mː nm |
nː nn |
||||||
Boczne | lː lr |
|||||||
Drżące | rː rr |
Fonotaktyka
- I: k/v/ɾ/t/m/p/s/ʑ/ʔ/ɕ/g/b/d/n
- V: æ/e/i/ʌ/o/ɯ
- C: j/t/w̃/l/p/n/ɹ/ɕ/f/h/k
Struktura sylaby: IV(C)
Przemiany głoskowe
Dla odróżnienia spółgłosek nagłosowych od wygłosowych, podkreślono te pierwsze.
Nazalizacja
Nazalizacja obejmuje tworzenie imiesłowów biernych grup I i III oraz tworzenie stopnia najwyższego przymiotników.
Wygłosowa | t | l | p | n | r | k | f | h | ś | j |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nazalizowana | n | nr | nb | n | nr | ng | nv | n | nś | nz |
Usilnienie
Usilnienie następuje przy stopniowaniu przymiotników i niektórych sufiksach słowotwórczych zakończonych spółgłoską oraz w grupie IV b imiesłowów biernych.
Wygłosowa | t | l | p | n | r | k | f | h | ś | j | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Usilniona | d | tt | r | b | nn | r | kk | v | t | ś | z |
Cofnięcie
Cofnięcie występuje w stopniowaniu niektórych przymiotników (-VIVC -> -VCIV-) i przy honoryfikacji.
Nagłosowa | k | v | r | t | m | p | s | z | ' | ś | g | b | d | n |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Wygłosowa | k | f | l | t | n | p | r | j | h | ś | k | p | t | n |
Asymilacja
Spółgłoska wygłosowa upodabnia się do następującej po niej spółgłoski nagłosowej dźwięcznością i miejscem artykulacji.
Pisownia
Dawne pismo ęmuckie
- Główny artykuł: Pismo ęmuckie
Nowoczesne pismo emuckie
- Główny artykuł: Pismo ęmuckie nowoczesne
Alfabet łaciński
Łacinka używa 18 liter spółgłosek, 12 liter samogłosek:
- ' [ʔ] al'of [ʔælʔʌf]
- A a [æ] a [ʔæ]
- Ą ą [æw̃] akyś [ʔækɯɕ]
- B b [b] bo [bʌ]
- D d [d] do [dʌ]
- E e [e] e [ʔe]
- Ę ę [ew̃] ekyś [ʔekɯɕ]
- F f [f] of [ʔʌf]
- G g [g] go [gʌ]
- H h [h] kah [kæh]
- I i [i] i [ʔi]
- Į į [iw̃] ikyś [ʔikɯɕ]
- J j [j] ij'ot [ʔijʔʌt]
- K k [k] ko [kʌ]
- L l [l] al [ʔæl]
- M m [m] me [me]
- N n [n] ne [ne]
- O o [ʌ] omikrun [ʔʌmikɾon]
- Ǫ ǫ [ʌw̃] okyś [ʔʌkɯɕ]
- P p [p] pe [pe]
- R r [ɾ][1] [ɹ][2] ro [ɾʌ]
- S s [s] so [sʌ]
- Ś ś [ɕ] śe [ɕe]
- T t [t] te [te]
- U u [o] u [ʔo]
- Ų ų [ow̃] ukyś [ʔokɯɕ]
- V v [v] ve [ve]
- Y y [ɯ] y [ʔɯ]
- Ỹ ỹ [ɯw̃] ykyś [ʔɯkɯɕ]
- Z z [ʑ] ze [ʑe]
Litery Yy z tyldą zastępują nieobecne w Unikodzie Yy z ogonkiem: Y̨ y̨
Dawna łacinka
Dawniej zapisywano litery:
- a, e, i, o, u, y - jako: e, é, i, a, o, u;
- ą, ę, į, ǫ, ų, ỹ - jako: ey, éy, iy, ay, oy, uy;
- ś, s - jako s, sy;
- r przed spółgłoskami i na końcu wyrazów (r wygłosowe) - jako ry.
Ponadto nie zapisywano zwarcia krtaniowego.
Intrapunkcja
Dla lepszej czytelności dopełnienie, orzecznik, łącznik i podmiot tworzące jedno słowo oddziela się myślnikiem. Na początku wyrazu oraz po myślniku nie pisze się zwarcia krtaniowego.
Poza pracami naukowymi, dokumentami urzędowymi i materiałami do nauki, zazwyczaj nie zaznacza się także zwarcia krtaniowego między samogłoskami, a także po spółgłoskach wygłosowych (poza r sprawiającym dwuznaczności).
Zdania
W języku ęmuckim występuje polisynteza: niektóre części zdania łączą się z orzeczeniem dając jedno słowo. W przypadku podmiotu jest to opcjonalne i może wystąpić tylko, jeśli nie ma przydawek.
Struktura
- podmiot bez polisyntezy
- określenia osobowe
- polisynteza
- przydawka w dopełnieniu
- dopełnienie
- orzecznik
- łącznik
- podmiot z polisyntezą
- określenia nieosobowe
Pogardę oznacza wymienienie osoby (w przypadku poimkowym) na końcu zdania (jako określenie nieosobowe), a nie przed słowem polisyntezy (jako określenie osobowe). W dokumentach oficjalnych używa się tego tylko wobec Nąmipów, nie występuje to w stosunku do innych ras ani narodów.
Składnia
Można powiedzieć, że w języku ęmuckim występuje składnia OVS lub SOV (pod warunkiem, że podmiot nie uległ polisyntezie).
Czasowniki
W języku ęmuckim czasownik składa się z orzecznika i końcówki (nazywanej czasami łącznikiem czasownikowym). Wszystkie czasowniki są tworzone od imion gramatycznych (np. rzeczowników, przymiotników lub imiesłowów) odmienionych przez przypadek orzecznikownik. Orzecznik może także zawierać informację o honoryfikacji.
Końcówkę w piśmie odgranicza się od reszty czasownika dywizem. Buduję się ją z cząstek łączonych aglutynacyjnie według określonych zasad i noszących informację gramatyczną, np. tofmeśterak - tof (czas nieprzeszły) + meś (1. os. l. poj.) + te (czas przyszły) + rak (czynność nagła).
Tryby
Czasowniki mogą przyjąć jeden z trzech trybów, trzech stron (p. sekcja imiesłowy), trzech osób w dwóch liczbach, dziesięciu czasów. Po dołączeniu prefiksu -il/ir do orzecznika przyjmują optatyw. Forma bezosobowa jest równa trzeciej osobie l. poj., która nie posiada afiksu osoby.
Tryb oznajmujący
Możliwe do konstrukcji czasy:
- kursywą oznaczono czasy używane rzadko lub nieobecne w mowie potocznej
- (P - afiks osobowy - p. sekcja zaimki)
- czas teraźniejszy uniwersalny (raf+P)
- czas przeszły ciągły (myf+P)
- czas przeszły punktowy (myf+P+rak)
- czas zaprzeszły (myf+P+myp)
- czas przyszły w przeszłości (myf+P+te)
- czas przyszły w przeszłości punktowy (myf+P+terak)
- czas teraźniejszy ciągły (tof+P)
- czas teraźniejszy punktowy (tof+P+rak)
- czas przyszły ciągły (tof+P+te)
- czas przyszły punktowy (tof+P+terak)
Tryb rozkazujący
- 1. i 2. os. l. poj. i mn. - P
- 3. os. l. poj. - te
- 3. os. l. mn. - P+te
Tryb warunkowy
- czas współczesny - gaf+P
- czas uprzedni - myf+P+gap
Czasowniki konstrukcyjne
być
Polskiemu czasownikowi być odpowiadają w języku ęmuckim dwie konstrukcje:
- w znaczeniu istnieć, znajdować się, być gdzieś - czasownik ę-śi
- w znaczeniu być kimś, być jakimś - konstrukcja orzecznika z łącznikiem
mieć
W języku ęmuckim nie ma czasownika mieć. Zamiast niego używa się konstrukcji czasownika ę-śi i posiadacza w posesywie.
Czasowniki modalne
- móc
- w znaczeniu mieć prawo, można, wolno, gdzie użycie wynika z pozwolenia - czasownik mų-śi
- w znaczeniu potrafić, zdołać, gdzie użycie wynika z własnych możliwości - czasownik sośtą-śi
- musieć
- w znaczeniu mieć obowiązek, trzeba, gdzie użycie wynika z nakazu, przymusu - czasownik darą-śi
- w znaczeniu mieć potrzebę, gdzie użycie wynika z naturalnej potrzeby - czasownik tahtą-śi
Ponadto w przypadku każdego z tych czasowników modalnych, czasownik-argument znajduje się przed nim jako odsłownik (tworzony od imiesłowu końcówką -boś) w dopełniaczu i jest polisyntetyzowany jako dopełnienie.
Deklinacja
- Zobacz też: Przypadki w języku ęmuckim
Charakterystycznym przypadkiem ęmuckiej koniugacji jest orzecznikownik, którego tworzenie jest podlega szeregowi reguł gramatycznych.
gr. | |||||||||||||||
Mian. | -at | -et | -it | -ut | -yt | -ot | -l | -p | -n | -r | -k | -f | -h | -ś | -j |
Orz. | -ą | -ę | -į | -ų | -ỹ | -otǫ | -ltǫ | -ptǫ | -ntǫ | -rtǫ | -ktǫ | -ftǫ | -tǫ | -jśę | -jzę |
Dop. | -a- | -e- | -i- | -u- | -y- | -ot- | -l- | -p- | -n- | -r- | -k- | -f- | -t- | -ś- | -j- |
Postp. | -a | -e | -i | -u | -y | -oto | -lto | -pto | -nto | -rto | -kto | -fto | -to | -śi | -zi |
Imiesłowy
Imiesłów | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Zwykły | -at | -et | -it | -ut | -yt | -ot | -l | -p | -n | -r | -k | -f | -h | -ś | -j |
Sprawczy | -aśket | -eśket | -iśket | -uśket | -yśket | -otket | -lket | -pket | -nket | -rket | -kket | -fket | -tket | -śket | -jket |
Bierny | -anat | -enat | -inat | -unat | -ynat | -otot | -nret | -nbet | -net | -nret | -nget | -nvet | -net | -śet | -zet |
Strona czynna
- podmiot wykonuje pewną czynność
- podmiot czynnie działa na samego siebie (strona zwrotna), wówczas nie podaje się dopełnienia bliższego
- podmioty wzajemnie na siebie działają (strona wzajemna), wówczas jako dopełnienie bliższe dodaje się odpowiedni zaimek osobowy
- podmiot wykonując czynność powoduje ją u innej osoby, podanej w dopełnieniu dalszym (kauzatyw)
Strona sprawcza
- podmiot wykonując czynność powoduje ją u nieznanej osoby, nie podaje się dopełnienia dalszego adresata
- podmiot powoduje działanie, samemu go nie wykonując
Strona bierna
- na podmiocie jest wykonywana czynność
- podmiot strony zwrotnej nie jest głównym sprawcą czynności (strona zwrotna)
- sprawca stanu podmiotu jest nieznany (antykozatyw)
Zaimki
Ja | Ty | On | Ona | Ono | My | Wy | Oni/ one f |
One n | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mianownik | met | dut | da'it | zo'it | ih | nomet | ganet | nǫ'it | nǫ'ih |
Orzecznik | mę | dų | da'į | zo'į | itǫ | nomę | ganę | nǫ'į | nǫ'itǫ |
Dopełniacz | me- | du- | da'i- | zo'i- | ito- | non- | gan- | nǫ'i- | nǫ'ito- |
Przypadek przyrostkowy |
meni | duni | da'i | zo'i | ito | noni | gani | nǫ'i | nǫ'ito |
Przedrostek dzierżawczy |
mer- | dur- | da'ir- | zo'ir- | – | nor- | gar- | nir- | |
Końcówka łącznika |
meś | duś | – | – | – | non | gan | 'it | 'ih |
obecny | pytający | wskazujący | względny | upowszech- niający | |
---|---|---|---|---|---|
osoba | da'it zo'it |
vin'it | sa'it | tyn'it | kon'it |
rzecz | ih | vin'ih | sa'ih | tyn'ih | kon'ih |
miejsce | kanoh | vifnoh | sa'itovoh | tyn'itovoh | kon'itovoh |
czas | kak | vifnek | sa'itovek | tyn'itovek | kon'itovek |
sposób | vifnik | sa'itonamik | tyn'itonamik | kon'itonamik |
Przymiotniki
Przymiotniki mają najczęściej końcówkę -myt i odmieniają się jak zwykłe imiona.
Dopełniacz
Przymiotnik charakteryzuje się dwoma dopełniaczami:
- współrzędny (końcówka -me[3]) - jeśli pełni funkcję przydawki dopełniaczowej dla wyrazu podstawowego;
- podrzędny (koncówka dopełniacza) - jeśli pełni funkcję przydawki innego dopełnienia (lub przydawki dopełniaczowej) albo dopełnienia.
Stopniowanie
Przymiotnik może mieć jeden z czterech stopni:
- równy (forma podstawowa);
- wyższy ((c)u -aj; -ej; manaj) - rzadko używana forma oznaczająca większe natężenie cechy niż w st. równym. Zazwyczaj spotyka się ją przy porównaniach 2-3 osób/rzeczy.
- zawyższy ((c)u -azaj; -aj; -(z)ej; nazaj) - forma oznaczająca wyższe natężenie cechy niż w st. równym i wyższym, ale niższe niż w najwyższym. Stosuje się ją przy porównaniach 4 i więcej osób/rzeczy.
- najwyższy (n -it; ~midit; nit) - stopień najwyższego natężenia cechy wśród wszystkich osób/rzeczy.
Konstrykcje porównawcze:
- stopnia równego - przymiotnik + rzeczownik w instruktywie
- stopnia wyższego - przymiotnik + rzeczownik w ablatywie
- stopnia zawyższego - przymiotnik + partykuła tą + rzeczownik w ablatywie
- stopnia najwyższego - przymiotnik + rzeczownik w adessywie
dobry | gah | - | kazaj | ganit |
---|---|---|---|---|
zły | ruj | ruzaj | ruzit | |
piękny | tankal | tankaraj | takrazaj | tankit |
prosty banalny |
mervyt | mervydaj | mervidit | |
młody | maldat | maldadaj | maldanit | |
mizerny biedny |
rudot | rudodaj | rutdozaj | rudonit |
święty | sajsan | - | sajsanaj | sajsannit |
Słowotwórstwo
Honoryfikacja
Spośród różnych rodzajów zdrobnień i zgrubień na uwagę zasługują afiksy posiadające nacechwanie emocjonalne. Przyłączone do orzecznika mogą wyrażać honoryfikatywność.
Afiks | Desygnat | Nacechowanie |
---|---|---|
n-an | o mężczyznach | bardzo pozytywne |
n-in | o kobietach | bardzo pozytywne |
u-an | o osobach duchownych | pozytywne, nieco religijne |
n-ut -nut |
o osobach starszych, dorosłych | średnio pozytywne |
u-uk | o osobach, rzadziej podmiotach ożywionych | średnio negatywne, żartobliwe ironiczne lub kpiące |
u-ej | o podmiotach nieożywionych, rzeczach abstrakcyjnych | negatywne |
c-uj -kuj |
o podmiotach nieosobowych, obraźliwie o osobach | bardzo negatywne |
Liczby
Liczebniki główne:
- keh
- guh
- kekuh
- ryh
- mikan
- śoh
- keśoh
- veh
- keveh
- mah
- kemah
- majguh
- kemajguh
- majryh
- kemajryh
- majśoh
- kemajśoh
- majveh
- kemajveh
- gųmah
- gųmah keh
- gųmah guh
- gųmah kekuh
- gųmah ryh
- mikmikan
- itd.
Dla liczb 2-4, 6-20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, liczebniki porządkowe tworzy się zastępując -h przez -tot, a przedrostek zwielokrotniający przez -w̃ (ogonek lub tylda na piśmie). Wielokrotności dziesiątki i setki tworzy się za pomocą przedrostków zwielokrotniających, a wielokrotności dziesiątek tysięcy, milionów i większych - opisowo.
Liczebniki nieregularne
Liczba | Liczebnik główny |
Liczebnik porządkowy |
Przedrostek zwielokrotniający |
---|---|---|---|
0 | ah | (atǫ-) | |
1 | keh | ekmyt | |
5 | mikan | mikantot | mik- |
25 | mikmikan | mikmikantot | mikmik- |
100 | sit | sįmyt | sit- |
1000 | mąsit | mąsįmyt | mąsit- |
10 000 | zot | zotǫmyt | zot- |
1 000 000 | milzun |
Liczby 5, 25, 100 (dawniej 125) i 10 000 (dawniej 3125) są pozostałością po systemie piątkowym.
Przykłady
- Ę-śi, onvi kiś'ę-śi; sa'it somatboś.
- [ew̃ɕi ʌɱvi kiɕʔew̃ɕi sæʔit sʌmædbʌɕ]
- Еўші, анві кішъеўші; сѣіт самѣтбаш.
- 엥치 언비 킻엥치; 사읻 서맏벛
- Być, albo nie być; oto jest pytanie.
- Repnatboś-sormejtę-myfmeśrak.
- [ɾepnætbʌɕ sʌɹmejtew̃ mɯɸmeɕɾæk]
- Репнѣтбаш сармейте мыфмешрѣк.
- 렢낱뻧 섵멪텡 믑멫락
- Przegrałem grę.
- Damok etboś-mų-tofte solmazivek.
- Jutro może padać.
- Ave, Kajsar. Nǫsut sardatbośizuśtik du-dajreśkę-tof'it.
- Awe, Cezarze! Idący na śmierć pozdrawiają cię.
- Venką-raf-a-nihboś, vą tarmaktozuś ę-raf-a-dolśanboś gon-ziltovohtik kon'ito salto'uh.
- Życie jest drogie, ale cena obejmuje podróż dookoła Słońca każdego roku.
W innych językach
Język | Twórca | Tłumaczenie |
---|---|---|
ahtialański | RWHÔ | Єумытіедаі Кієнау |
akiŭng | RWHÔ | 語恩木頭 |
angielski | nd. | Emmut language |
apentulski | Hapana Mtu | Ȝeϯo |
chomicki | Milya0 | bzyjn vblb ryxlnw |
eboran | Hapana Mtu | Wudzwodocha wom |
ęmucki | Milya0 | Ral'ęmyt syr'atkan |
keralijski | Milya0 | Etoon keili |
liedajski | Milya0 | Ewmutic ćeľep Эўмутік келеп |
mylziański | Leto Atryda | Ik-emmut |
noliczański | Leto Atryda | Ewmuti carg |
polski | nd. | Język ęmucki |
rodzki | Paweł Ciupak | emutsku jezuk |
rowański | Hapana Mtu | Erlëkę hu |
wielkopolski | Paweł Ciupak | emucyś śproch |