Język irathejski

Język irathejski (ir. iratheanne thedeis, iratheanen lein) należy do grupy języków eirskich w obrębie wielkiej darańskiej rodziny językowej. Jest głównym językiem wernakularnym używanym w Królestwie Irathei w fikcyjnym świecie pod roboczą nazwą Świata Irathei.

Historia języka

Plemiona eirskie, zamieszkujące obszar Eirii właściwej i Eothei od II w. p.e.a. (przed erą aldorejską), posługiwały się pewną liczbą blisko spokrewnionych ze sobą dialektów. Pierwsza ponaddialektalna norma językowa (tzw. język staroeirski) wykształciła się z końcem IV w. e.a., a w swojej formie używanej na przełomie VII i VIII wieków e.a. pod nazwą klasycznego języka eirskiego (kleir. vedeireane thedeis), stała się na długo językiem literatury, administracji i religii państw eirskich (Irathei, Seilii i Seigharu) oraz Tosinii.
Okupacja aleńska i okres zamętu w Irathei w okresie od XI do XIII stulecia spowodowały upadek piśmiennictwa klasycznoeirskiego. W połączeniu z rozkwitem kultury dworskiej w rozdrobnionej feudalnie Eirii właściwej zaowocowało to wzrostem prestiżu twórczości literackiej w dialektach ludowych, do czego przyczyniła się walnie działalność poetów-pieśniarzy wywodzących się z różnych warstw społecznych - mieszczan, szlachty, arystokracji i kleru toriańskiego.

Ujednolicenie literackiego języka irathejskiego dokonało się spontanicznie, na drodze oddziaływania szczególnie cenionych wzorców literackich, w ciągu XIII i XIV wieku e.a. Na przełomie XV i XVI wieku proces ten jest już zakończony. Literackiego języka irathejskiego używa się do redagowania bieżących dokumentów i dzieł literackich przeznaczonych dla szerokiego grona czytelniczego (obejmującego środowiska dworskie, szlachtę i zamożne mieszczaństwo), podczas gdy klasyczny język eirski pozostaje tworzywem dzieł literatury elitarnej i naukowej, liturgii i uroczystych dokumentów. Bliskie pokrewieństwo i znaczna zależność leksyki irathejskiej od języka klasycznego sprawia, że mimo istotnych różnic w gramatyce, języki te pozostają w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałe. W komunikacji codziennej, zwłaszcza wśród osób niewykształconych, w użyciu pozostają liczne dialekty. Warta odnotowania jest tendencja do rozszerzania zakresu użycia literackiego języka irathejskiego zarówno kosztem języka klasycznego, jak i dialektów mówionych (to ostatnie można zaobserwować zwłaszcza wśród warstw średnich, tj. drobnej szlachty i mieszczaństwa).

Pismo irathejskie

Język irathejski zapisywany jest nieznacznie zmodyfikowanym alfabetem eirskim, będącym z kolei modyfikacją pisma aldorejskiego. Używana w niniejszym artykule transliteracja łacińska dokładnie odpowiada zapisowi oryginalnemu.

Alfabet łaciński (transliteracja): a, ae, ai, b, bh, c, ch, d, dh, e, ei, g, gh, h, i, l, m, n, ng, o, oi, p, r, s, t, th, u, ui, v.

Uwagi: litera "c" zawsze, nawet przed "e", "ei" oraz "i" odpowiada głosce [k],

litera "i" pełni dwojaką funkcję: po spółgłosce odpowiada głosce [i], po samogłosce oznacza wzdłużenie.

Fonetyka

Spółgłoski

Język irathejski posiada następujące fonemy spółgłoskowe:

• nosowe: /m/ - m, /n/ - n, /ŋ/ - ng
• zwarto-wybuchowe: /b/ - b, /p/ - p, /d/ - d, /t/ - t, /g/ - g, /k/ - c
• szczelinowe: /v/ - bh, v, /f/ - ph, /ð/ - dh, /θ/ - th, /s/ - s, /ɣ/ - gh, /x/ - ch, /h/ - h
• drżące: /r/ - r
• boczne: /l/ - l

Uwaga: wariantem pozycyjnym fonemu /v/ po samogłosce a przed spółgłoską należącą do tego samego wyrazu jest [w] zapisywane jako u,

Fonem /l/ posiada wariant pozycyjny [ɫ] przed spółgłoskami i samogłoskami nieprzednim.

Wymowa fonemu /r/ różni się znacząco zależnie od rodzimego dialektu użytkownika, najpowszechniejsze realizacje to /r/ (dialekty adańskie) oraz /ʀ/ (dialekty eirskie).

Spółgłoski /m/, /n/, /ŋ/, /r/, /l/ i /s/ mogą ulec wzdłużeniu, zapisuje się je wówczas jako podwojone:

• [m:] - mm, [n:] - nn, [ŋ:] - nng, [r:] - rr, [l:] - ll, [ɫ:] - ll, [s:] - ss.

Samogłoski

Krótkie:
a - /ɑ/,
ae - /æ/,
e - /ɛ/,
i - /i/,
o - /ɔ/,
u - /u/,

Długie:
ai - /e:/
ei - /i:/
oi - /ø:/
ui - /y:/.

Często spotykane połączenia samogłosek 'ea', 'oa', 'eo' nie są dyftongami, tylko dwiema osobnymi samogłoskami, z których każda tworzy sylabę. Należy je wymawiać z hiatem, nie wolno wstawiać zwarcia krtaniowego.

Połączenia zapisywane jako au, eu, ou mogą być rozpatrywane jako dyftongi, bądź jako połączenia samogłosek ze spółgłoską [w] będącą wariantem pozycyjnym fonemu /v/.

Redukcja samogłosek

Samogłoski krótkie w pozycji innej niż wygłosowa i/lub pod akcentem, ulegają redukcji wg. następującego schematu:

a, ae - [ʌ],

e, o - [ə],

i, u - [ɨ].

Wzdłużenie samogłosek

W toku odmiany wyrazu i derywacji ostatnia samogłoska tematu fleksyjnego lub słowotwórczego, jeżeli jest krótka, może ulec wzdłużeniu według następującego schematu:

a, ae - ai,

e, i - ei,

o - oi,

u - ui.

Budowa sylaby

Sylaba w języku irathejskim ma postać sprowadzalną do schematu (O)N(C). Ośrodkiem sylaby może być jedynie samogłoska. Nagłos i wygłos sylaby stanowić może spółgłoska pojedyncza, podwojona, bądź zbitka spółgłoskowa.

Dopuszczalne zbitki spółgłoskowe w obrębie jednej sylaby mają postać NN, RR, RN, NB, RB lub BR, gdzie N oznacza /m/, /n/ lub /ŋ/, R /r/, /l/ lub /s/, a B dowolną spółgłoskę zwarto-wybuchową, bądź szczelinową poza /s/ i /h/.

Spółgłoska /h/ pojawia się wyłącznie w nagłosie wyrazu. Jeśli w wyrazie złożonym /h/ znajdzie się w pozycji innej niż nagłosowa, zanika. Warto pamiętać, że ortografia nie zawsze odpowiada tu wymowie, np. nazwę miejscową Morhaer czyta się [mo`rær].

Powyższe reguły nie zawsze obowiązują w przypadku wyrazów zapożyczonych.

Prozodia

Sylaby w języku irathejskim dzieli się, na podstawie ich długości, na krótkie (lekkie) i długie (ciężkie). Sylaba krótka to sylaba otwarta z krótką samogłoską; sylaba zamknięta z krótką samogłoską oraz dowolna sylaba z samogłoską długą jest długa.

Akcent w języku irathejskim pada na ostatnią sylabę rdzenia, żeby poprawnie postawić akcent potrzebna jest zatem znajomość budowy słowotwórczej wyrazu.

Fleksja nominalna

W języku irathejskim imiona odmieniają się przez dwa przypadki: casus rectus i casus obliquus, trzy liczby: pojedynczą, mnogą i szczątkowo zachowaną podwójną, oraz dwa stany: nieokreślony i określony. Wyróżnia się dwa rodzaje gramatyczne: męski i żeński.

Stan nieokreślony i określony

Wykładnikiem stanu nieokreślonego jest rodzajnik zerowy, a stanu określonego rodzajnik sufigowany dołączany do tematu rzeczownika. Poniżej przedstawia się odmiana rodzajnika sufigowanego:

	Masculinum			Femininum
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	-en	-(e)na	-(e)ni	-(e)ne	-(e)na	-(e)ni
C.o.	-ein	-(e)nai	-(e)ni	-(e)nei	-(e)nai	-(e)ni

Uwagi:

Większość użytkowników języka irathejskiego wykazuje tendencję do wymawiania formy rodzajnika -en jako sonantycznego [n].

Samogłoski zapisywane jako długie w formach rodzajnika -ein, -nei, -nai wymawiane są jako krótkie [ɨ] i [ə].

Form rodzajnika ze spójką e (tu pisana w nawiasie) używa się, jeśli w wygłosie tematu znajduje się spółgłoska inna niż m, n, ng, v, r, l, s. W niektórych formach deklinacji II rodzajnik ma postać samego -n.

Deklinacja I

Do deklinacji tej należą rzeczowniki rodzaju męskiego i nieliczne rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na spółgłoskę. Jej cechą charakterystyczną jest alternacja ostatniej samogłoski tematu w c.r. i c.o. singularis według wzoru:

Temat	C.r. sing.	C.o. sing.
-a-	-ae-	-ai-
-a-		-ai-
-e-		-ei-
-i-		-ei-
-o-		-oi-
-u-		-ui-
ai, ei, oi, ui

Formy c.r. i c.o. pluralis i dualis tworzy się bez zmian w temacie.

Oto przykładowa odmiana rzeczownika bhaer "pan" (masc.) w stanie nieokreślonym i określonym:

	Stan nieokreślony			Stan określony
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	bhaer	bhara	bhari	bharen	bharna	bharni
C.o.	bhair	bharai	bhari	bharein	bharnai	bharni

A oto odmiana rzeczownika geilch "ziemia" (fem.):

	Stan nieokreślony			Stan określony
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	geilch	geilcha	geilchi	geilchene	geilchena	geilcheni
C.o.	geilch	geilchai	geilchi	geilchenei	geilchenai	geilcheni

Deklinacja II

Do deklinacji drugiej należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na -e oraz -ea a także rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a i -o.

Oto odmiana rzeczownika alde "matka" (fem.)

	Stan nieokreślony			Stan określony
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	alde	aldea	aldei	aldene	aldena	aldeni
C.o.	aldei	aldai	aldei	aldenei	aldenai	aldeni

Rzeczownik lea - "liść" (fem.):

	Stan nieokreślony			Stan określony
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	lea	lea	lei	leane	leana	leani
C.o.	lei	lei	lei	leanei	leanai	leani

Oto odmiana rzeczownika arca "kruk" (masc.):

	Stan nieokreślony			Stan określony
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	arca	arcea	arcei	arcan	arcana	arcani
C.o.	arcei	arcai	arcei	arcain	arcanai	arcani

Rzeczownik algo "owoc" (masc.):

	Stan nieokreślony			Stan określony
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	algo	algoa	algoi	algon	algona	algoni
C.o.	algoi	algoi	algoi	algoin	algonai	algoni

Deklinacja III

Według deklinacji trzeciej odmieniają się rzeczowniki odsłowne i nazwy pojęć abstrakcyjnych zakończone w nom. sg. na -eis (femininum).

Oto odmiana rzeczownika thedeis "mowa":

	Stan nieokreślony			Stan określony
	Sg.	Pl.	Dual.	Sg.	Pl.	Dual.
C.r.	thedeis	thedeira	thedeiri	thedeirne	thedeirna	thedeirni
C.o.	thedeis	thedeira	thedeiri	thedeirnei	thedeirnai	thedeirni

Formy szczątkowe w deklinacji

W pewnych rejestrach stylistycznych język irathejski dopuszcza używanie szczątkowych form dopełniacza i wołacza liczby pojedynczej odziedziczonych po języku staroeirskim.

Dativus

Formy szczątkowego dativu singularis można utworzyć od rzeczowników I deklinacji zakończonych na -m, -n, -r oraz -l, wyłącznie w stanie nieokreślonym. Tworzy się je przez dodanie do formy c.r. sing. (nie do tematu), końcówki -n, np.
bhaer - dat. bhaern 'panu',

Silvar 'imię męskie' - dat. Silvarn 'Silvarowi',

evael - dat. evaeln 'morzu' etc.

Formy dativu są zdecydowanie nacechowane stylistycznie jako podniosłe i można je spotkać niemal wyłącznie w dziełach literackich i odświętnych formach mowy (np. przemowy, życzenia) oraz utartych zwrotach, np. Ole aun / ole dhan 'dzień dobry / dzień dobry panu', dosł. 'dobro tobie / dobro panu'.

Vocativus

Formy szczątkowego dativu można utworzyć od rzeczowników I deklinacji oznaczających istoty osobowe, wyłącznie w stanie nieokreślonym. Tworzy się je przez dodatenie do tematu końcówki -e, np.

bhaer - voc. bhare 'panie!'

thain - voc. thaine 'królu!'

Utworzenie formy vocativu od nazwy oznaczającej byt nieosobowy albo wręcz nieożywiony jest możliwe, ale wiąże się z personifikacją tego bytu, np.
cheile 'wilcze!' - np. w bajce,

evale 'o, morze!' - np. w poemacie.

Używanie formy vocativu w stosunku do rozmówcy jest formą okazywania szacunku, zwłaszcze w sytuacjach oficjalnych.

Przymiotnik

Przymiotnik irathejski odmienia się w masculinum wg. deklinacji I, a w femininum wg. deklinacji II, zatem np. przymiotnik daem, dame "biały, białe" odmieniał się będzie analogicznie do rzeczowników bhaer i alde.

Warto odnotować pewną osobliwość w tworzeniu form stanu określonego przymiotników z sufiksem -ean/eane: otóż w formach stanu określonego przymiotniki rodzaju żeńskiego z tej grupy przyjmują postać rodzajnika -ne z utratą wygłosowego -e przymiotnika, np. iratheanne thedeis.

Regularne stopniowanie przymiotnika odbywa się poprzez dołączenie przedrostka au- (av- przed samogłoską) w stopniu wyższym i le- (len- przed samogłoską) w stopniu najwyższym, np. stopień wyższy od daem, dame to audaem, audame, a najwyższy - ledaem, ledame.

Formy o znaczeniu stopnia wyższego absolutnego tworzy się przez dodanie do tematu przyrostka -aigar/-aigare, np. damaigar, damaigare "przenajbielszy".

Istnieje pewna liczba przymiotników tworzących formy nieregularne, należy do nich przymiotnik saen, sane "duży, wielki", comp. saig, saige, sup. lesaig, lesaige, sup. abs. saigar, saigare.

Z kolei większość leksemów przymiotnikowych zapożyczonych z innych języków, a także większość rodzimych przymiotników złożonych odmienia się w sposób opisowy, za pomocą przysłówka saigu w stopniu wyższym i lesaigu w najwyższym.