(Nie pokazano 25 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
Linia 22: | Linia 22: | ||
*nosowe: /m/ - m, /n/ - n, /ŋ/ - ng |
*nosowe: /m/ - m, /n/ - n, /ŋ/ - ng |
||
*zwarto-wybuchowe: /b/ - b, /p/ - p, /d/ - d, /t/ - t, /g/ - g, /k/ - c |
*zwarto-wybuchowe: /b/ - b, /p/ - p, /d/ - d, /t/ - t, /g/ - g, /k/ - c |
||
− | *szczelinowe: /v/ - bh, v, / |
+ | *szczelinowe: /v/ - bh, v, /f/ - ph, /ð/ - dh, /θ/ - th, /s/ - s, /ɣ/ - gh, /x/ - ch, /h/ - h |
*drżące: /r/ - r |
*drżące: /r/ - r |
||
*boczne: /l/ - l |
*boczne: /l/ - l |
||
Uwaga: wariantem pozycyjnym fonemu /v/ po samogłosce a przed spółgłoską należącą do tego samego wyrazu jest [w] zapisywane jako u, |
Uwaga: wariantem pozycyjnym fonemu /v/ po samogłosce a przed spółgłoską należącą do tego samego wyrazu jest [w] zapisywane jako u, |
||
− | Fonem /l/ posiada wariant pozycyjny [ɫ] przed spółgłoskami i samogłoskami |
+ | Fonem /l/ posiada wariant pozycyjny [ɫ] przed spółgłoskami i samogłoskami nieprzednim. |
+ | |||
+ | Wymowa fonemu /r/ różni się znacząco zależnie od rodzimego dialektu użytkownika, najpowszechniejsze realizacje to /r/ (dialekty adańskie) oraz /ʀ/ (dialekty eirskie). |
||
+ | |||
Spółgłoski /m/, /n/, /ŋ/, /r/, /l/ i /s/ mogą ulec wzdłużeniu, zapisuje się je wówczas jako podwojone: |
Spółgłoski /m/, /n/, /ŋ/, /r/, /l/ i /s/ mogą ulec wzdłużeniu, zapisuje się je wówczas jako podwojone: |
||
− | *[m:] - mm, [n:] - nn, [ŋ:] - nng, [r:] - rr, [l:] - ll, [ɫ] - ll, [s:] - ss. |
+ | *[m:] - mm, [n:] - nn, [ŋ:] - nng, [r:] - rr, [l:] - ll, [ɫ:] - ll, [s:] - ss. |
+ | |||
===Samogłoski=== |
===Samogłoski=== |
||
Krótkie:<br />a - /ɑ/,<br />ae - /æ/,<br />e - /ɛ/,<br />i - /i/,<br />o - /ɔ/,<br />u - /u/,<br /><br />Długie:<br />ai - /e:/<br />ei - /i:/<br />oi - /ø:/<br />ui - /y:/.<br /><br />Często spotykane połączenia samogłosek 'ea', 'oa', 'eo' nie są dyftongami, tylko dwiema osobnymi samogłoskami, z których każda tworzy sylabę. Należy je wymawiać z hiatem, nie wolno wstawiać zwarcia krtaniowego.<br /> |
Krótkie:<br />a - /ɑ/,<br />ae - /æ/,<br />e - /ɛ/,<br />i - /i/,<br />o - /ɔ/,<br />u - /u/,<br /><br />Długie:<br />ai - /e:/<br />ei - /i:/<br />oi - /ø:/<br />ui - /y:/.<br /><br />Często spotykane połączenia samogłosek 'ea', 'oa', 'eo' nie są dyftongami, tylko dwiema osobnymi samogłoskami, z których każda tworzy sylabę. Należy je wymawiać z hiatem, nie wolno wstawiać zwarcia krtaniowego.<br /> |
||
Linia 36: | Linia 40: | ||
Połączenia zapisywane jako au, eu, ou mogą być rozpatrywane jako dyftongi, bądź jako połączenia samogłosek ze spółgłoską [w] będącą wariantem pozycyjnym fonemu /v/. |
Połączenia zapisywane jako au, eu, ou mogą być rozpatrywane jako dyftongi, bądź jako połączenia samogłosek ze spółgłoską [w] będącą wariantem pozycyjnym fonemu /v/. |
||
====Redukcja samogłosek==== |
====Redukcja samogłosek==== |
||
− | Samogłoski krótkie w pozycji innej niż |
+ | Samogłoski krótkie w pozycji innej niż nagłosowa i/lub pod akcentem, ulegają redukcji wg. następującego schematu: |
a, ae - [ʌ], |
a, ae - [ʌ], |
||
Linia 68: | Linia 72: | ||
Akcent w języku irathejskim pada na ostatnią sylabę rdzenia, żeby poprawnie postawić akcent potrzebna jest zatem znajomość budowy słowotwórczej wyrazu. |
Akcent w języku irathejskim pada na ostatnią sylabę rdzenia, żeby poprawnie postawić akcent potrzebna jest zatem znajomość budowy słowotwórczej wyrazu. |
||
==Fleksja nominalna== |
==Fleksja nominalna== |
||
− | + | W języku irathejskim imiona odmieniają się przez dwa przypadki: casus rectus i casus obliquus, trzy liczby: pojedynczą, mnogą i szczątkowo zachowaną podwójną, oraz dwa stany: nieokreślony i określony. Wyróżnia się dwa rodzaje gramatyczne: męski i żeński. |
|
+ | ===Stan nieokreślony i określony=== |
||
− | ===Rodzajnik=== |
||
+ | Wykładnikiem stanu nieokreślonego jest rodzajnik zerowy, a stanu określonego rodzajnik sufigowany dołączany do tematu rzeczownika. Poniżej przedstawia się odmiana rodzajnika sufigowanego: |
||
− | W języku irathejskim rodzajnik nieokreślony ma postać zerową, zatem rzeczownik w stanie nieokreślonym jest równy postaci słownikowej. Rodzajnik określony ma postać końcówki dołączanej do tematu rzeczownika. Wyróżnia się rodzajnik męski oraz żeński. |
||
+ | {| class="wikitable" style="width: 259px; height: 104px;" |
||
− | |||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
− | Poniżej przedstawia się deklinacja rodzajnika: |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Masculinum |
||
− | { |class="wikitable" |
||
− | ! style=" |
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Femininum |
− | ! scope="row"| |
||
− | ! colspan="3" rowspan="1" scope="col"|Masculinum |
||
− | ! colspan="3" rowspan="1" scope="col"|Femininum |
||
|- |
|- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
− | ! scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
− | |'''Sg.''' |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
− | |'''Plur.''' |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
− | |'''Dual.''' |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
− | |'''Sg.''' |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
− | |'''Plur.''' |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
− | |'''Dual.''' |
||
|- |
|- |
||
− | ! |
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
| style="text-align: center;"| -en |
| style="text-align: center;"| -en |
||
| style="text-align: center;"| -(e)na |
| style="text-align: center;"| -(e)na |
||
| style="text-align: center;"| -(e)ni |
| style="text-align: center;"| -(e)ni |
||
− | | style="text-align: center;"| - |
+ | | style="text-align: center;"| -(e)ne |
− | | style="text-align: center;"| - |
+ | | style="text-align: center;"| -(e)na |
− | | style="text-align: center;"| -ni |
+ | | style="text-align: center;"| -(e)ni |
|- |
|- |
||
− | ! |
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
| style="text-align: center;"| -ein |
| style="text-align: center;"| -ein |
||
| style="text-align: center;"| -(e)nai |
| style="text-align: center;"| -(e)nai |
||
| style="text-align: center;"| -(e)ni |
| style="text-align: center;"| -(e)ni |
||
− | | style="text-align: center;"| - |
+ | | style="text-align: center;"| -(e)nei |
− | | style="text-align: center;"| - |
+ | | style="text-align: center;"| -(e)nai |
− | | style="text-align: center;"| -ni |
+ | | style="text-align: center;"| -(e)ni |
|} |
|} |
||
+ | Uwagi: |
||
− | Uwaga: głoskę zapisaną jak ''ei'' w formach -''ein'', -enei czyta się jako krótkie [ɨ], zaś ''ai ''w -''nai'', -''enai ''jako krótkie [ə], są to zwykłe samogłoski krótkie ulegające redukcji. Zapis ich jako samogłosek długich jest kwestią konwencji. |
||
− | + | Większość użytkowników języka irathejskiego wykazuje tendencję do wymawiania formy rodzajnika -en jako sonantycznego [n]. |
|
+ | |||
+ | Samogłoski zapisywane jako długie w formach rodzajnika -ein, -nei, -nai wymawiane są jako krótkie [ɨ] i [ə]. |
||
+ | |||
+ | Form rodzajnika ze spójką e (tu pisana w nawiasie) używa się, jeśli w wygłosie tematu znajduje się spółgłoska inna niż m, n, ng, v, r, l, s. W niektórych formach deklinacji II rodzajnik ma postać samego -n. |
||
===Deklinacja I=== |
===Deklinacja I=== |
||
+ | Do deklinacji tej należą rzeczowniki rodzaju męskiego i nieliczne rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na spółgłoskę. Jej cechą charakterystyczną jest alternacja ostatniej samogłoski tematu w c.r. i c.o. singularis według wzoru: |
||
− | Według tej deklinacji odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego (i pewna ilość żeńskich) zakończone w c.r.sg. na spółgłoskę lub grupę spółgłosek. Rzeczowniki te utraciły dawne końcówki nom. sing. masc. -e oraz gen. sing. masc. -i, pozostałością po nich jest obecność alternacji samogłosek w temacie rzeczownika. Jest to najbardziej charakterystyczna cecha deklinacji I, którą z tego powodu nazywa się alternacyjną |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="padding: 0.75pt;"|Temat |
||
+ | ! style="padding: 0.75pt;"|C.r. sing. |
||
+ | ! style="padding: 0.75pt;"|C.o. sing. |
||
+ | |- |
||
+ | | style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-a-''</p> |
||
+ | | style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-ae-''</p> |
||
+ | | style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-ai-''</p> |
||
+ | |- |
||
+ | | colspan="2" style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-a-''</p> |
||
+ | | style="padding: 0.75pt; text-align: center;"|''-ai-'' |
||
+ | |- |
||
+ | | colspan="2" style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-e-''</p> |
||
+ | | style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-ei-''</p> |
||
+ | |- |
||
+ | | colspan="2" style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-i-''</p> |
||
+ | | style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-ei-''</p> |
||
+ | |- |
||
+ | | colspan="2" style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-o-''</p> |
||
+ | | style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-oi-''</p> |
||
+ | |- |
||
+ | | colspan="2" style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-u-''</p> |
||
+ | | style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''-ui-''</p> |
||
+ | |- |
||
+ | | colspan="3" style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | <p style="text-align:center">''ai, ei, oi, ui''</p> |
||
+ | |} |
||
+ | Formy c.r. i c.o. pluralis i dualis tworzy się bez zmian w temacie. |
||
− | Alternacji (wzdłużeniu) podlega ostatnia samogłoska tematu fleksyjnego (powstałego po odcięciu końcówki -a od formy c.r.pl.) wg. schematu: |
||
+ | Oto przykładowa odmiana rzeczownika'' bhaer'' "pan" (masc.) w stanie nieokreślonym i określonym: |
||
− | a, (ae w c.r.sg.) => ai |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan nieokreślony |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan określony |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
||
+ | | style="text-align: center;"|bh'''ae'''r |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''a''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''i''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''en''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''na''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''ni''' |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
||
+ | | style="text-align: center;"|bh'''ai'''r |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''ai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''i''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''ein''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''nai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|bhar'''ni''' |
||
+ | |} |
||
+ | A oto odmiana rzeczownika ''geilch ''"ziemia" (fem.): |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan nieokreślony |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan określony |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''a''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''i''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''ene''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''ena''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''eni''' |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''ai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''i''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''enei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''enai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|geilch'''eni''' |
||
+ | |} |
||
+ | ===Deklinacja II=== |
||
+ | Do deklinacji drugiej należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na -e oraz -ea a także rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a i -o. |
||
+ | Oto odmiana rzeczownika ''alde ''"matka" (fem.) |
||
− | e, i => ei |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan nieokreślony |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan określony |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''e''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''ea''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''ei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''ene''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''ena''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''eni''' |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''ei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''ai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''ei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''enei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''enai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|ald'''eni''' |
||
+ | |} |
||
+ | Rzeczownik ''lea'' - "liść" (fem.): |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan nieokreślony |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan określony |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
||
+ | | style="text-align: center;"|l'''ea''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|l'''ea''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|le'''i''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|lea'''ne''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|lea'''na''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|lea'''ni''' |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
||
+ | | style="text-align: center;"|lei |
||
+ | | style="text-align: center;"|l'''ei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|le'''i''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|lea'''nei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|lea'''nai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|lea'''ni''' |
||
+ | |} |
||
+ | Oto odmiana rzeczownika ''arca ''"kruk" (masc.): |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan nieokreślony |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan określony |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
||
+ | | style="text-align: center;"|arc'''a''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arc'''ea''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arc'''ei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arca'''n''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arca'''na''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arca'''ni''' |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
||
+ | | style="text-align: center;"|arc'''ei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arc'''ai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arc'''ei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arca'''in''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|arca'''nai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"| |
||
+ | arca'''ni''' |
||
+ | |} |
||
+ | Rzeczownik ''algo'' "owoc" (masc.): |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan nieokreślony |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan określony |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
||
+ | | style="text-align: center;"|alg'''o''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|alg'''oa''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|alg'''oi''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|algo'''n''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|algo'''na''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|algo'''ni''' |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
||
+ | | style="text-align: center;"|alg'''oi''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|alg'''oi''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|alg'''oi''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|algo'''in''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|algo'''nai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|algo'''ni''' |
||
+ | |} |
||
+ | ===Deklinacja III=== |
||
+ | Według deklinacji trzeciej odmieniają się rzeczowniki odsłowne i nazwy pojęć abstrakcyjnych zakończone w nom. sg. na -eis (femininum). |
||
+ | Oto odmiana rzeczownika ''thedeis'' "mowa": |
||
− | o => oi |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan nieokreślony |
||
+ | ! colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|Stan określony |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Sg. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Pl. |
||
+ | ! style="text-align: center;"|Dual. |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.r. |
||
+ | | style="text-align: center;"|thed'''eis''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thed'''eira''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thed'''eiri''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thedeir'''ne''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thedeir'''na''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thedeir'''ni''' |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|C.o. |
||
+ | | style="text-align: center;"|thed'''eis''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thed'''eira''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thed'''eiri''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thedeir'''nei''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thedeir'''nai''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|thedeir'''ni''' |
||
+ | |} |
||
+ | ===Formy szczątkowe w deklinacji=== |
||
+ | W pewnych rejestrach stylistycznych język irathejski dopuszcza używanie szczątkowych form dopełniacza i wołacza liczby pojedynczej odziedziczonych po języku staroeirskim. |
||
+ | ====Dativus==== |
||
+ | Formy szczątkowego dativu singularis można utworzyć od rzeczowników I deklinacji zakończonych na -m, -n, -r oraz -l, wyłącznie w stanie nieokreślonym. Tworzy się je przez dodanie do formy c.r. sing. (nie do tematu), końcówki -n, np.<br /> |
||
+ | ''bhaer - ''dat. ''bhaern'' 'panu', |
||
+ | ''Silvar'' 'imię męskie' - dat. ''Silvarn'' 'Silvarowi', |
||
− | u => ui |
||
+ | ''evael ''- dat. ''evaeln '''morzu' etc. |
||
− | Poniżej przedstawia się wzór odmiany rzeczownika ''bhaer, bhair'' "pan" (rodzaj męski) w stanie nieokreślonym i określonym: |
||
+ | |||
− | { |class="wikitable" |
||
+ | Formy dativu są zdecydowanie nacechowane stylistycznie jako podniosłe i można je spotkać niemal wyłącznie w dziełach literackich i odświętnych formach mowy (np. przemowy, życzenia) oraz utartych zwrotach, np. ''Ole'' ''aun / ole dhan'' 'dzień dobry / dzień dobry panu', dosł. 'dobro tobie / dobro panu'. |
||
− | ! style="padding: 0.75pt;"| |
||
+ | ====Vocativus==== |
||
− | | style="text-align: center;"| |
||
+ | Formy szczątkowego dativu można utworzyć od rzeczowników I deklinacji oznaczających istoty osobowe, wyłącznie w stanie nieokreślonym. Tworzy się je przez dodatenie do tematu końcówki -e, np. |
||
− | | colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|'''Stan nieokreślony''' |
||
+ | |||
− | | colspan="3" rowspan="1" style="text-align: center;"|'''Stan określony''' |
||
+ | ''bhaer - ''voc. ''bhare'' 'panie!' |
||
+ | |||
+ | ''thain - ''voc. ''thaine'' 'królu!' |
||
+ | |||
+ | Utworzenie formy vocativu od nazwy oznaczającej byt nieosobowy albo wręcz nieożywiony jest możliwe, ale wiąże się z personifikacją tego bytu, np.<br /> |
||
+ | ''cheile '''wilcze!' - np. w bajce, |
||
+ | |||
+ | ''evale '''o, morze!' - np. w poemacie. |
||
+ | |||
+ | Używanie formy vocativu w stosunku do rozmówcy jest formą okazywania szacunku, zwłaszcze w sytuacjach oficjalnych. |
||
+ | |||
+ | ===Przymiotnik=== |
||
+ | Przymiotnik irathejski odmienia się w masculinum wg. deklinacji I, a w femininum wg. deklinacji II, zatem np. przymiotnik ''daem, dame ''"biały, białe" odmieniał się będzie analogicznie do rzeczowników ''bhaer ''i ''alde''. |
||
+ | |||
+ | Warto odnotować pewną osobliwość w tworzeniu form stanu określonego przymiotników z sufiksem ''-ean/eane'': otóż w formach stanu określonego przymiotniki rodzaju żeńskiego z tej grupy przyjmują postać rodzajnika -''ne'' z utratą wygłosowego ''-e ''przymiotnika, np. ''iratheanne thedeis.'' |
||
+ | |||
+ | Regularne stopniowanie przymiotnika odbywa się poprzez dołączenie przedrostka ''au''- (''av- ''przed samogłoską) w stopniu wyższym i ''le- ''(''len-'' przed samogłoską) w stopniu najwyższym, np. stopień wyższy od ''daem, dame'' to ''audaem, audame, ''a najwyższy - ''ledaem, ledame''. |
||
+ | |||
+ | Formy o znaczeniu stopnia wyższego absolutnego tworzy się przez dodanie do tematu przyrostka ''-aigar/-aigare'', np. ''damaigar, damaigare'' "przenajbielszy". |
||
+ | |||
+ | Istnieje pewna liczba przymiotników tworzących formy nieregularne, należy do nich przymiotnik ''saen, sane'' "duży, wielki", comp. ''saig, saige'', sup. ''lesaig, lesaige'', sup. abs. ''saigar, saigare.'' |
||
+ | |||
+ | Z kolei większość leksemów przymiotnikowych zapożyczonych z innych języków, a także większość rodzimych przymiotników złożonych odmienia się w sposób opisowy, za pomocą przysłówka ''saigu'' w stopniu wyższym i ''lesaigu ''w najwyższym. |
||
+ | ===Zaimki osobowe=== |
||
+ | Wyróżnia się trzy osoby gramatyczne określane za pomocą zaimków osobowych: I osobę (ja, my), II (ty, wy) oraz III (on, ona, oni). Osobne zestawy zaimków osobowych wyróżnia się dla liczby pojedynczej i, traktowanych wspólnie, podwójnej i mnogiej. Istnieją dwie odrębne formy zaimka II os. l.p.: nieformalna ''av'' oraz formalna ''dha.'' |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" rowspan="1"|Sing. |
||
+ | ! colspan="2"|Plur. & Dual. |
||
|- |
|- |
||
+ | | scope="row"| |
||
− | | style="text-align: center;"| |
||
+ | !Masc. |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Sg.''' |
||
+ | !Fem. |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Pl.''' |
||
+ | !Masc. |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Dual.''' |
||
+ | !Fem. |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Sg.''' |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Pl.''' |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Dual.''' |
||
|- |
|- |
||
+ | ! scope="row"|Pers. I |
||
− | |'''C.r.''' |
||
+ | | colspan="2" rowspan="1"|ech |
||
− | | style="text-align: center;"|bh'''ae'''r |
||
+ | | colspan="2"|hea |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''a''' |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar'''-i''' |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''en''' |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''na''' |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''ni''' |
||
|- |
|- |
||
+ | ! scope="row"|Pers. II |
||
− | |'''C.o.''' |
||
+ | | colspan="2" rowspan="1"|av / dha |
||
− | | style="text-align: center;"|bh'''ai'''r |
||
+ | | colspan="2"|va |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar'''-ai''' |
||
+ | |- |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''i''' |
||
+ | ! scope="row"|Pers. III |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''ein''' |
||
+ | |es |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''nai''' |
||
+ | |se |
||
− | | style="text-align: center;"|bhar-'''ni''' |
||
+ | | colspan="2"|sa |
||
+ | |} |
||
+ | Poniżej przedstawia się odmiana zaimków I osoby: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! |
||
+ | !'''Singularis''' |
||
+ | !Pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|'''C.r.''' |
||
+ | | colspan="2" rowspan="1" style="text-align: center;"|ech |
||
+ | | colspan="2" rowspan="1" style="text-align: center;"|hea |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|'''C.o.''' |
||
+ | | colspan="2" rowspan="1" style="text-align: center;"|eich |
||
+ | | colspan="2" rowspan="1" style="text-align: center;"|hei |
||
|} |
|} |
||
+ | Oto odmiana zaimków II osoby: |
||
− | Oto zaś deklinacja rzeczownika rodzaju żeńskiego: ''geilch, geilch ''"ziemia": |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
− | {| border="1" cellpadding="1" cellspacing="1" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="2" rowspan="1" style="text-align: center;"|'''Singularis''' |
||
+ | ! colspan="1" rowspan="2" style="text-align: center;"|'''Plur. & Dual.''' |
||
|- |
|- |
||
− | + | ! style="text-align: center;"| |
|
− | + | ! style="text-align: center;"|'''Inform.''' |
|
− | + | ! style="text-align: center;"|'''Form.''' |
|
|- |
|- |
||
− | + | ! style="text-align: center;"|'''C.r.''' |
|
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|av |
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|dha |
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|va |
− | | style="text-align: center;"|'''Sg.''' |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Pl.''' |
||
− | | style="text-align: center;"|'''Dual.''' |
||
|- |
|- |
||
− | |'''C. |
+ | ! style="text-align: center;"|'''C.o.''' |
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|aiv |
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|dhai |
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|vai |
+ | |} |
||
− | | style="text-align: center;"|ald-'''ene''' |
||
+ | |||
− | | style="text-align: center;"|ald-'''ena''' |
||
+ | |||
− | | style="text-align: center;"|ald-'''eni''' |
||
+ | Oto zaś odmiana zaimków III osoby: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
+ | ! colspan="2" rowspan="1" style="text-align: center;"|'''Singularis''' |
||
+ | ! colspan="1" rowspan="2" style="text-align: center;"|'''Plur. & Dual.''' |
||
|- |
|- |
||
+ | ! style="text-align: center;"| |
||
− | |'''C.o.''' |
||
− | + | ! style="text-align: center;"|'''Masc.''' |
|
− | + | ! style="text-align: center;"|'''Fem.''' |
|
+ | |- |
||
− | | style="text-align: center;"|ald-'''i''' |
||
− | + | ! style="text-align: center;"|'''C.r.''' |
|
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|es |
− | | style="text-align: center;"| |
+ | | style="text-align: center;"|se |
+ | | style="text-align: center;"|sa |
||
+ | |- |
||
+ | ! style="text-align: center;"|'''C.o.''' |
||
+ | | style="text-align: center;"|eis |
||
+ | | style="text-align: center;"|sei |
||
+ | | style="text-align: center;"|sai |
||
|} |
|} |
||
+ | ==Fleksja werbalna== |
||
+ | Koniugacja irathejska, w porównaniu ze stanem staro- i klasycznoeirskim, wykazuje znaczne uproszczenie. Zanikły formy syntetyczne trybu przypuszczającego i strony medialno-pasywnej, wyparte przez konstrukcje analityczne; brak jest czasu przyszłego dokonanego, i, w zasadzie, zaprzeszłego (pojawia się niekiedy w tekstach literackich), dawne perfectum i aoryst uległy kontaminacji z imperfectem, dając w rezultacie jeden czas przeszły dokonany - perfectum. Wszystkie formy czasownika tworzone są od jednego tematu (dawnego niedokonanego). Pozostały jednak trzy zestawy końcówek, przy czym dawne końcówki aorystu stały się końcówkami perfecti. |
||
+ | |||
+ | Podobnie jak w klasycznym eirskim, w języku irathejskim wyróżnia się dwie koniugacje: spółgłoskową i samogłoskową. |
||
+ | ===Praesens=== |
||
+ | Służy wyrażaniu czynności równoczesnych z aktem mówienia lub powtarzających się w czasie, który obejmuje akt mówienia. Używa się go również, w ograniczonym zakresie, do wyrażania czynności przyszłych oraz przeszłych (''praesens historicum''). Formy czasu teraźniejszego tworzy się przez dodanie do tematu końcówek praesentis: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -a |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ea |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -as |
||
+ | | style="text-align: center;"| -es |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ø* |
||
+ | | style="text-align: center;"| -e |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ach |
||
+ | | style="text-align: center;"| -each |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -adh |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eadh |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -an |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ean |
||
+ | |} |
||
+ | (*) Jeśli ostatnią samogłoską tematu jest -a-, przechodzi ono w -ae-. |
||
+ | |||
+ | |||
+ | Oto przykładowa odmiana w praesens: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharna |
||
+ | | style="text-align: center;"|angea |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnas |
||
+ | | style="text-align: center;"|anges |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|thaern |
||
+ | | style="text-align: center;"|ange |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnach |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeach |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnadh |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeadh |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnan |
||
+ | | style="text-align: center;"|angean |
||
+ | |} |
||
+ | ===Futurum=== |
||
+ | Formy futuri odnoszą się do czynności i stanów, które będą mieć miejsce w przyszłości, bez informacji o ich ukończeniu. Tworzy się go przez dodanie końcówek czasów nieprzeszłych do tematu rozszerzonego o cechę -v- (-av- w kon. spółgłoskowej, -ev- w samogłoskowej, końcówka 3. os. sg. przyjmuje postać -e). Oto przykładowa odmiana w czasie przyszłym: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnava |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeva |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnavas |
||
+ | | style="text-align: center;"|angevas |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnave |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeve |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnavach |
||
+ | | style="text-align: center;"|angevach |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnavadh |
||
+ | | style="text-align: center;"|angevadh |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnavan |
||
+ | | style="text-align: center;"|angevan |
||
+ | |} |
||
+ | ===Imperfectum=== |
||
+ | |||
+ | Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które miały miejsce przed aktem mówienia i trwały pewien czas lub powtarzały się regularnie. Formu imperfectum tworzy się przez dodanie do tematu końcówek imperfecti: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ai |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ei |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ais |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -i |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ei |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -aich |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eich |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -aidh |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eidh |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ain |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ein |
||
+ | |} |
||
+ | Oto przykładowa odmiana: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnai |
||
+ | | style="text-align: center;"|angei |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnais |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharni |
||
+ | | style="text-align: center;"|angei |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnaich |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeich |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnaidh |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeidh |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnain |
||
+ | | style="text-align: center;"|angein |
||
+ | |} |
||
+ | ===Perfectum=== |
||
+ | Końcówki czasu przeszłego dokonanego powstały z kontaminacji końcówek klasycznoeirskiego perfectum i aorystu, są dołączane bezpośrednio do tematu. Oto końcówki perfecti: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ei |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ei |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eire |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eire |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ei |
||
+ | | style="text-align: center;"| -ei |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eice |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eice |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eidhe |
||
+ | | style="text-align: center;"| -eidhe |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"| -einne |
||
+ | | style="text-align: center;"| -einne |
||
+ | |} |
||
+ | Poniżej przedstawia się przykład odmiany w perfectum: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnei |
||
+ | | style="text-align: center;"|angei |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharneire |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeire |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnei |
||
+ | | style="text-align: center;"|angei |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharneice |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeice |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharneidhe |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeidhe |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharneinne |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeinne |
||
+ | |} |
||
+ | ===Plusquamperfectum=== |
||
+ | Czas ten jest w języku irathejskim niezwykle rzadko stosowany i posiada nieco sztuczny charakter (został wprowadzony do języka literackiego z części gwar ludowych, uznany za odpowiednik klasycznoeirskiego plusquamperfectum). Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które zakończyły się przed inną czynnością wyrażaną w innym czasie przeszłym (imperfectum, perfectum), a jego formy tworzy się przez dodanie końcówek perfecti do tematu rozszerzonego o wrostek -''et-, ''np.: |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnetai |
||
+ | | style="text-align: center;"|angetai |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnetais |
||
+ | | style="text-align: center;"|angetais |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharneti |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeti |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnetaich |
||
+ | | style="text-align: center;"|angetaich |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnetaidh |
||
+ | | style="text-align: center;"|angetaidh |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnetain |
||
+ | | style="text-align: center;"|angetain |
||
+ | |} |
||
+ | |||
+ | ===Tryb rozkazujący=== |
||
+ | Cechą charakterystyczną form trybu rozkazującego jest morfem ''-o-'' pomiędzy tematem i końcówką osobową czasów nieprzeszłych. Formy syntetyczne tworzy się jednak wyłącznie dla 2. os. l.poj. i mn. Dla pozostałych osób znaczenie rozkaźnika nie posiada konstrukcja partykuła on 'niech' + forma indicativu praesentis. |
||
+ | {| class="wikitable" |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana spółgłoskowa |
||
+ | ! style="text-align: center;"|odmiana samogłoskowa |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|singularis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|on tharna |
||
+ | | style="text-align: center;"|on angea |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnos |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeos |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|on thaern |
||
+ | | style="text-align: center;"|on ange |
||
+ | |- |
||
+ | | scope="row"| |
||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center;"|pluralis |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|1 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|on tharnach |
||
+ | | style="text-align: center;"|on angeach |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|2 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|tharnodh |
||
+ | | style="text-align: center;"|angeodh |
||
+ | |- |
||
+ | ! scope="row"|3 os. |
||
+ | | style="text-align: center;"|on tharnan |
||
+ | | style="text-align: center;"|on angean |
||
+ | |} |
||
+ | |||
+ | ===Tryb przypuszczający=== |
||
+ | Syntetyczny tryb przypuszczający typu klasycznoeirskiego zanikł w języku irathejskim całkowicie, ustępując formom analitycznym, tworzonym przez zestawienie partykuły ''ail'' (wywodzącej się etymologicznie od czasownika ''la'' 'być') z formami czasu teraźniejszego, np. ''ail tharna'' - 'płynąłbym', ''ange ail '''widziałby'. |
||
+ | ===Strona bierna=== |
||
+ | W języku irathejskim całkowicie zanikła dawna eirska odmiana czasownika w stronie biernej. Znaczenie bierne posiadają konstrukcje polegające na użyciu imiesłowu biernego (zakończonego na ''-aed/-ade'') w funkcji orzecznika (zazwyczaj z elipsą kopuli ''la''), np. |
||
+ | |||
+ | ''Ech dharga'' - 'bronię', |
||
+ | |||
+ | ''Ech (la) dhargaed / ech (la) dhargade'' - 'jestem broniony / jestem broniona'. |
||
+ | ===Strona zwrotna=== |
||
+ | Dawna, syntetyczna strona zwrotna w języku irathejskim całkowicie zanikła. Konstrukcje o znaczeniu strony zwrotnej tworzy się za pomocą odpowiedniego zaimka osobowego w casus obliquus użytego w funkcji dopełnienia, np. |
||
+ | |||
+ | ''Ech dharga eich'' - 'bronię się', dosł. 'ja bronię mnie' |
||
+ | |||
+ | ''Se dharga sei'' - 'ona się broni', dosł. 'ona broni jej'. |
||
+ | |||
+ | Alternatywnie użyć można przysłówka ''manu '''samemu, we własnej osobie', np. |
||
+ | |||
+ | ''Silvar manu dharga'' - 'Silvar sam się broni'. |
||
+ | ===Imiesłowy i rzeczownik odsłowny=== |
||
+ | W języku irathejskim wyróżnia się dwa rodzaje imiesłowów: czynny i bierny. Tworzy się je przez dodanie do tematu końcówek ''-aer/-are'' (imiesłów czynny) lub -''aed/-ade ''(bierny), np. ''dhargaer, dhargare '''broniący, -a', ''dhargaed, dhargade'' 'broniony, -a'. |
||
+ | |||
+ | Rzeczownik odsłowny tworzy się za pomocą końcówki -eis (-eir- w dalszej odmianie) i odmienia wg. deklinacji III. Np. ''dhargeis ''oznacza 'bronienie, obronę', a ''tharneis'' 'płynięcie'. |
Aktualna wersja na dzień 15:47, 10 lis 2010
Język irathejski (ir. iratheanne thedeis, iratheanen lein) należy do grupy języków eirskich w obrębie wielkiej darańskiej rodziny językowej. Jest głównym językiem wernakularnym używanym w Królestwie Irathei w fikcyjnym świecie pod roboczą nazwą Świata Irathei.
Historia języka[]
Plemiona eirskie, zamieszkujące obszar Eirii właściwej i Eothei od II w. p.e.a. (przed erą aldorejską), posługiwały się pewną liczbą blisko spokrewnionych ze sobą dialektów. Pierwsza ponaddialektalna norma językowa (tzw. język staroeirski) wykształciła się z końcem IV w. e.a., a w swojej formie używanej na przełomie VII i VIII wieków e.a. pod nazwą klasycznego języka eirskiego (kleir. vedeireane thedeis), stała się na długo językiem literatury, administracji i religii państw eirskich (Irathei, Seilii i Seigharu) oraz Tosinii.
Okupacja aleńska i okres zamętu w Irathei w okresie od XI do XIII stulecia spowodowały upadek piśmiennictwa klasycznoeirskiego. W połączeniu z rozkwitem kultury dworskiej w rozdrobnionej feudalnie Eirii właściwej zaowocowało to wzrostem prestiżu twórczości literackiej w dialektach ludowych, do czego przyczyniła się walnie działalność poetów-pieśniarzy wywodzących się z różnych warstw społecznych - mieszczan, szlachty, arystokracji i kleru toriańskiego.
Ujednolicenie literackiego języka irathejskiego dokonało się spontanicznie, na drodze oddziaływania szczególnie cenionych wzorców literackich, w ciągu XIII i XIV wieku e.a. Na przełomie XV i XVI wieku proces ten jest już zakończony. Literackiego języka irathejskiego używa się do redagowania bieżących dokumentów i dzieł literackich przeznaczonych dla szerokiego grona czytelniczego (obejmującego środowiska dworskie, szlachtę i zamożne mieszczaństwo), podczas gdy klasyczny język eirski pozostaje tworzywem dzieł literatury elitarnej i naukowej, liturgii i uroczystych dokumentów. Bliskie pokrewieństwo i znaczna zależność leksyki irathejskiej od języka klasycznego sprawia, że mimo istotnych różnic w gramatyce, języki te pozostają w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałe. W komunikacji codziennej, zwłaszcza wśród osób niewykształconych, w użyciu pozostają liczne dialekty. Warta odnotowania jest tendencja do rozszerzania zakresu użycia literackiego języka irathejskiego zarówno kosztem języka klasycznego, jak i dialektów mówionych (to ostatnie można zaobserwować zwłaszcza wśród warstw średnich, tj. drobnej szlachty i mieszczaństwa).
Pismo irathejskie[]
Język irathejski zapisywany jest nieznacznie zmodyfikowanym alfabetem eirskim, będącym z kolei modyfikacją pisma aldorejskiego. Używana w niniejszym artykule transliteracja łacińska dokładnie odpowiada zapisowi oryginalnemu.
Alfabet łaciński (transliteracja): a, ae, ai, b, bh, c, ch, d, dh, e, ei, g, gh, h, i, l, m, n, ng, o, oi, p, r, s, t, th, u, ui, v.
Uwagi: litera "c" zawsze, nawet przed "e", "ei" oraz "i" odpowiada głosce [k],
litera "i" pełni dwojaką funkcję: po spółgłosce odpowiada głosce [i], po samogłosce oznacza wzdłużenie.
Fonetyka[]
Spółgłoski[]
Język irathejski posiada następujące fonemy spółgłoskowe:
- nosowe: /m/ - m, /n/ - n, /ŋ/ - ng
- zwarto-wybuchowe: /b/ - b, /p/ - p, /d/ - d, /t/ - t, /g/ - g, /k/ - c
- szczelinowe: /v/ - bh, v, /f/ - ph, /ð/ - dh, /θ/ - th, /s/ - s, /ɣ/ - gh, /x/ - ch, /h/ - h
- drżące: /r/ - r
- boczne: /l/ - l
Uwaga: wariantem pozycyjnym fonemu /v/ po samogłosce a przed spółgłoską należącą do tego samego wyrazu jest [w] zapisywane jako u,
Fonem /l/ posiada wariant pozycyjny [ɫ] przed spółgłoskami i samogłoskami nieprzednim.
Wymowa fonemu /r/ różni się znacząco zależnie od rodzimego dialektu użytkownika, najpowszechniejsze realizacje to /r/ (dialekty adańskie) oraz /ʀ/ (dialekty eirskie).
Spółgłoski /m/, /n/, /ŋ/, /r/, /l/ i /s/ mogą ulec wzdłużeniu, zapisuje się je wówczas jako podwojone:
- [m:] - mm, [n:] - nn, [ŋ:] - nng, [r:] - rr, [l:] - ll, [ɫ:] - ll, [s:] - ss.
Samogłoski[]
Krótkie:
a - /ɑ/,
ae - /æ/,
e - /ɛ/,
i - /i/,
o - /ɔ/,
u - /u/,
Długie:
ai - /e:/
ei - /i:/
oi - /ø:/
ui - /y:/.
Często spotykane połączenia samogłosek 'ea', 'oa', 'eo' nie są dyftongami, tylko dwiema osobnymi samogłoskami, z których każda tworzy sylabę. Należy je wymawiać z hiatem, nie wolno wstawiać zwarcia krtaniowego.
Połączenia zapisywane jako au, eu, ou mogą być rozpatrywane jako dyftongi, bądź jako połączenia samogłosek ze spółgłoską [w] będącą wariantem pozycyjnym fonemu /v/.
Redukcja samogłosek[]
Samogłoski krótkie w pozycji innej niż nagłosowa i/lub pod akcentem, ulegają redukcji wg. następującego schematu:
a, ae - [ʌ],
e, o - [ə],
i, u - [ɨ].
Wzdłużenie samogłosek[]
W toku odmiany wyrazu i derywacji ostatnia samogłoska tematu fleksyjnego lub słowotwórczego, jeżeli jest krótka, może ulec wzdłużeniu według następującego schematu:
a, ae - ai,
e, i - ei,
o - oi,
u - ui.
Budowa sylaby[]
Sylaba w języku irathejskim ma postać sprowadzalną do schematu (O)N(C). Ośrodkiem sylaby może być jedynie samogłoska. Nagłos i wygłos sylaby stanowić może spółgłoska pojedyncza, podwojona, bądź zbitka spółgłoskowa.
Dopuszczalne zbitki spółgłoskowe w obrębie jednej sylaby mają postać NN, RR, RN, NB, RB lub BR, gdzie N oznacza /m/, /n/ lub /ŋ/, R /r/, /l/ lub /s/, a B dowolną spółgłoskę zwarto-wybuchową, bądź szczelinową poza /s/ i /h/.
Spółgłoska /h/ pojawia się wyłącznie w nagłosie wyrazu. Jeśli w wyrazie złożonym /h/ znajdzie się w pozycji innej niż nagłosowa, zanika. Warto pamiętać, że ortografia nie zawsze odpowiada tu wymowie, np. nazwę miejscową Morhaer czyta się [mo`rær].
Powyższe reguły nie zawsze obowiązują w przypadku wyrazów zapożyczonych.
Prozodia[]
Sylaby w języku irathejskim dzieli się, na podstawie ich długości, na krótkie (lekkie) i długie (ciężkie). Sylaba krótka to sylaba otwarta z krótką samogłoską; sylaba zamknięta z krótką samogłoską oraz dowolna sylaba z samogłoską długą jest długa.
Akcent w języku irathejskim pada na ostatnią sylabę rdzenia, żeby poprawnie postawić akcent potrzebna jest zatem znajomość budowy słowotwórczej wyrazu.
Fleksja nominalna[]
W języku irathejskim imiona odmieniają się przez dwa przypadki: casus rectus i casus obliquus, trzy liczby: pojedynczą, mnogą i szczątkowo zachowaną podwójną, oraz dwa stany: nieokreślony i określony. Wyróżnia się dwa rodzaje gramatyczne: męski i żeński.
Stan nieokreślony i określony[]
Wykładnikiem stanu nieokreślonego jest rodzajnik zerowy, a stanu określonego rodzajnik sufigowany dołączany do tematu rzeczownika. Poniżej przedstawia się odmiana rodzajnika sufigowanego:
Masculinum | Femininum | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | -en | -(e)na | -(e)ni | -(e)ne | -(e)na | -(e)ni |
C.o. | -ein | -(e)nai | -(e)ni | -(e)nei | -(e)nai | -(e)ni |
Uwagi:
Większość użytkowników języka irathejskiego wykazuje tendencję do wymawiania formy rodzajnika -en jako sonantycznego [n].
Samogłoski zapisywane jako długie w formach rodzajnika -ein, -nei, -nai wymawiane są jako krótkie [ɨ] i [ə].
Form rodzajnika ze spójką e (tu pisana w nawiasie) używa się, jeśli w wygłosie tematu znajduje się spółgłoska inna niż m, n, ng, v, r, l, s. W niektórych formach deklinacji II rodzajnik ma postać samego -n.
Deklinacja I[]
Do deklinacji tej należą rzeczowniki rodzaju męskiego i nieliczne rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na spółgłoskę. Jej cechą charakterystyczną jest alternacja ostatniej samogłoski tematu w c.r. i c.o. singularis według wzoru:
Temat | C.r. sing. | C.o. sing. |
---|---|---|
-a- |
-ae- |
-ai- |
-a- |
-ai- | |
-e- |
-ei- | |
-i- |
-ei- | |
-o- |
-oi- | |
-u- |
-ui- | |
ai, ei, oi, ui |
Formy c.r. i c.o. pluralis i dualis tworzy się bez zmian w temacie.
Oto przykładowa odmiana rzeczownika bhaer "pan" (masc.) w stanie nieokreślonym i określonym:
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | bhaer | bhara | bhari | bharen | bharna | bharni |
C.o. | bhair | bharai | bhari | bharein | bharnai | bharni |
A oto odmiana rzeczownika geilch "ziemia" (fem.):
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | geilch | geilcha | geilchi | geilchene | geilchena | geilcheni |
C.o. | geilch | geilchai | geilchi | geilchenei | geilchenai | geilcheni |
Deklinacja II[]
Do deklinacji drugiej należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na -e oraz -ea a także rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a i -o.
Oto odmiana rzeczownika alde "matka" (fem.)
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | alde | aldea | aldei | aldene | aldena | aldeni |
C.o. | aldei | aldai | aldei | aldenei | aldenai | aldeni |
Rzeczownik lea - "liść" (fem.):
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | lea | lea | lei | leane | leana | leani |
C.o. | lei | lei | lei | leanei | leanai | leani |
Oto odmiana rzeczownika arca "kruk" (masc.):
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | arca | arcea | arcei | arcan | arcana | arcani |
C.o. | arcei | arcai | arcei | arcain | arcanai |
arcani |
Rzeczownik algo "owoc" (masc.):
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | algo | algoa | algoi | algon | algona | algoni |
C.o. | algoi | algoi | algoi | algoin | algonai | algoni |
Deklinacja III[]
Według deklinacji trzeciej odmieniają się rzeczowniki odsłowne i nazwy pojęć abstrakcyjnych zakończone w nom. sg. na -eis (femininum).
Oto odmiana rzeczownika thedeis "mowa":
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | thedeis | thedeira | thedeiri | thedeirne | thedeirna | thedeirni |
C.o. | thedeis | thedeira | thedeiri | thedeirnei | thedeirnai | thedeirni |
Formy szczątkowe w deklinacji[]
W pewnych rejestrach stylistycznych język irathejski dopuszcza używanie szczątkowych form dopełniacza i wołacza liczby pojedynczej odziedziczonych po języku staroeirskim.
Dativus[]
Formy szczątkowego dativu singularis można utworzyć od rzeczowników I deklinacji zakończonych na -m, -n, -r oraz -l, wyłącznie w stanie nieokreślonym. Tworzy się je przez dodanie do formy c.r. sing. (nie do tematu), końcówki -n, np.
bhaer - dat. bhaern 'panu',
Silvar 'imię męskie' - dat. Silvarn 'Silvarowi',
evael - dat. evaeln 'morzu' etc.
Formy dativu są zdecydowanie nacechowane stylistycznie jako podniosłe i można je spotkać niemal wyłącznie w dziełach literackich i odświętnych formach mowy (np. przemowy, życzenia) oraz utartych zwrotach, np. Ole aun / ole dhan 'dzień dobry / dzień dobry panu', dosł. 'dobro tobie / dobro panu'.
Vocativus[]
Formy szczątkowego dativu można utworzyć od rzeczowników I deklinacji oznaczających istoty osobowe, wyłącznie w stanie nieokreślonym. Tworzy się je przez dodatenie do tematu końcówki -e, np.
bhaer - voc. bhare 'panie!'
thain - voc. thaine 'królu!'
Utworzenie formy vocativu od nazwy oznaczającej byt nieosobowy albo wręcz nieożywiony jest możliwe, ale wiąże się z personifikacją tego bytu, np.
cheile 'wilcze!' - np. w bajce,
evale 'o, morze!' - np. w poemacie.
Używanie formy vocativu w stosunku do rozmówcy jest formą okazywania szacunku, zwłaszcze w sytuacjach oficjalnych.
Przymiotnik[]
Przymiotnik irathejski odmienia się w masculinum wg. deklinacji I, a w femininum wg. deklinacji II, zatem np. przymiotnik daem, dame "biały, białe" odmieniał się będzie analogicznie do rzeczowników bhaer i alde.
Warto odnotować pewną osobliwość w tworzeniu form stanu określonego przymiotników z sufiksem -ean/eane: otóż w formach stanu określonego przymiotniki rodzaju żeńskiego z tej grupy przyjmują postać rodzajnika -ne z utratą wygłosowego -e przymiotnika, np. iratheanne thedeis.
Regularne stopniowanie przymiotnika odbywa się poprzez dołączenie przedrostka au- (av- przed samogłoską) w stopniu wyższym i le- (len- przed samogłoską) w stopniu najwyższym, np. stopień wyższy od daem, dame to audaem, audame, a najwyższy - ledaem, ledame.
Formy o znaczeniu stopnia wyższego absolutnego tworzy się przez dodanie do tematu przyrostka -aigar/-aigare, np. damaigar, damaigare "przenajbielszy".
Istnieje pewna liczba przymiotników tworzących formy nieregularne, należy do nich przymiotnik saen, sane "duży, wielki", comp. saig, saige, sup. lesaig, lesaige, sup. abs. saigar, saigare.
Z kolei większość leksemów przymiotnikowych zapożyczonych z innych języków, a także większość rodzimych przymiotników złożonych odmienia się w sposób opisowy, za pomocą przysłówka saigu w stopniu wyższym i lesaigu w najwyższym.
Zaimki osobowe[]
Wyróżnia się trzy osoby gramatyczne określane za pomocą zaimków osobowych: I osobę (ja, my), II (ty, wy) oraz III (on, ona, oni). Osobne zestawy zaimków osobowych wyróżnia się dla liczby pojedynczej i, traktowanych wspólnie, podwójnej i mnogiej. Istnieją dwie odrębne formy zaimka II os. l.p.: nieformalna av oraz formalna dha.
Sing. | Plur. & Dual. | |||
---|---|---|---|---|
Masc. | Fem. | Masc. | Fem. | |
Pers. I | ech | hea | ||
Pers. II | av / dha | va | ||
Pers. III | es | se | sa |
Poniżej przedstawia się odmiana zaimków I osoby:
Singularis | Pluralis | |||
---|---|---|---|---|
C.r. | ech | hea | ||
C.o. | eich | hei |
Oto odmiana zaimków II osoby:
Singularis | Plur. & Dual. | ||
---|---|---|---|
Inform. | Form. | ||
C.r. | av | dha | va |
C.o. | aiv | dhai | vai |
Oto zaś odmiana zaimków III osoby:
Singularis | Plur. & Dual. | ||
---|---|---|---|
Masc. | Fem. | ||
C.r. | es | se | sa |
C.o. | eis | sei | sai |
Fleksja werbalna[]
Koniugacja irathejska, w porównaniu ze stanem staro- i klasycznoeirskim, wykazuje znaczne uproszczenie. Zanikły formy syntetyczne trybu przypuszczającego i strony medialno-pasywnej, wyparte przez konstrukcje analityczne; brak jest czasu przyszłego dokonanego, i, w zasadzie, zaprzeszłego (pojawia się niekiedy w tekstach literackich), dawne perfectum i aoryst uległy kontaminacji z imperfectem, dając w rezultacie jeden czas przeszły dokonany - perfectum. Wszystkie formy czasownika tworzone są od jednego tematu (dawnego niedokonanego). Pozostały jednak trzy zestawy końcówek, przy czym dawne końcówki aorystu stały się końcówkami perfecti.
Podobnie jak w klasycznym eirskim, w języku irathejskim wyróżnia się dwie koniugacje: spółgłoskową i samogłoskową.
Praesens[]
Służy wyrażaniu czynności równoczesnych z aktem mówienia lub powtarzających się w czasie, który obejmuje akt mówienia. Używa się go również, w ograniczonym zakresie, do wyrażania czynności przyszłych oraz przeszłych (praesens historicum). Formy czasu teraźniejszego tworzy się przez dodanie do tematu końcówek praesentis:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -a | -ea |
2 os. | -as | -es |
3 os. | -ø* | -e |
pluralis | ||
1 os. | -ach | -each |
2 os. | -adh | -eadh |
3 os. | -an | -ean |
(*) Jeśli ostatnią samogłoską tematu jest -a-, przechodzi ono w -ae-.
Oto przykładowa odmiana w praesens:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharna | angea |
2 os. | tharnas | anges |
3 os. | thaern | ange |
pluralis | ||
1 os. | tharnach | angeach |
2 os. | tharnadh | angeadh |
3 os. | tharnan | angean |
Futurum[]
Formy futuri odnoszą się do czynności i stanów, które będą mieć miejsce w przyszłości, bez informacji o ich ukończeniu. Tworzy się go przez dodanie końcówek czasów nieprzeszłych do tematu rozszerzonego o cechę -v- (-av- w kon. spółgłoskowej, -ev- w samogłoskowej, końcówka 3. os. sg. przyjmuje postać -e). Oto przykładowa odmiana w czasie przyszłym:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnava | angeva |
2 os. | tharnavas | angevas |
3 os. | tharnave | angeve |
pluralis | ||
1 os. | tharnavach | angevach |
2 os. | tharnavadh | angevadh |
3 os. | tharnavan | angevan |
Imperfectum[]
Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które miały miejsce przed aktem mówienia i trwały pewien czas lub powtarzały się regularnie. Formu imperfectum tworzy się przez dodanie do tematu końcówek imperfecti:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -ai | -ei |
2 os. | -ais | -eis |
3 os. | -i | -ei |
pluralis | ||
1 os. | -aich | -eich |
2 os. | -aidh | -eidh |
3 os. | -ain | -ein |
Oto przykładowa odmiana:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnai | angei |
2 os. | tharnais | angeis |
3 os. | tharni | angei |
pluralis | ||
1 os. | tharnaich | angeich |
2 os. | tharnaidh | angeidh |
3 os. | tharnain | angein |
Perfectum[]
Końcówki czasu przeszłego dokonanego powstały z kontaminacji końcówek klasycznoeirskiego perfectum i aorystu, są dołączane bezpośrednio do tematu. Oto końcówki perfecti:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -ei | -ei |
2 os. | -eire | -eire |
3 os. | -ei | -ei |
pluralis | ||
1 os. | -eice | -eice |
2 os. | -eidhe | -eidhe |
3 os. | -einne | -einne |
Poniżej przedstawia się przykład odmiany w perfectum:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnei | angei |
2 os. | tharneire | angeire |
3 os. | tharnei | angei |
pluralis | ||
1 os. | tharneice | angeice |
2 os. | tharneidhe | angeidhe |
3 os. | tharneinne | angeinne |
Plusquamperfectum[]
Czas ten jest w języku irathejskim niezwykle rzadko stosowany i posiada nieco sztuczny charakter (został wprowadzony do języka literackiego z części gwar ludowych, uznany za odpowiednik klasycznoeirskiego plusquamperfectum). Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które zakończyły się przed inną czynnością wyrażaną w innym czasie przeszłym (imperfectum, perfectum), a jego formy tworzy się przez dodanie końcówek perfecti do tematu rozszerzonego o wrostek -et-, np.:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnetai | angetai |
2 os. | tharnetais | angetais |
3 os. | tharneti | angeti |
pluralis | ||
1 os. | tharnetaich | angetaich |
2 os. | tharnetaidh | angetaidh |
3 os. | tharnetain | angetain |
Tryb rozkazujący[]
Cechą charakterystyczną form trybu rozkazującego jest morfem -o- pomiędzy tematem i końcówką osobową czasów nieprzeszłych. Formy syntetyczne tworzy się jednak wyłącznie dla 2. os. l.poj. i mn. Dla pozostałych osób znaczenie rozkaźnika nie posiada konstrukcja partykuła on 'niech' + forma indicativu praesentis.
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | on tharna | on angea |
2 os. | tharnos | angeos |
3 os. | on thaern | on ange |
pluralis | ||
1 os. | on tharnach | on angeach |
2 os. | tharnodh | angeodh |
3 os. | on tharnan | on angean |
Tryb przypuszczający[]
Syntetyczny tryb przypuszczający typu klasycznoeirskiego zanikł w języku irathejskim całkowicie, ustępując formom analitycznym, tworzonym przez zestawienie partykuły ail (wywodzącej się etymologicznie od czasownika la 'być') z formami czasu teraźniejszego, np. ail tharna - 'płynąłbym', ange ail 'widziałby'.
Strona bierna[]
W języku irathejskim całkowicie zanikła dawna eirska odmiana czasownika w stronie biernej. Znaczenie bierne posiadają konstrukcje polegające na użyciu imiesłowu biernego (zakończonego na -aed/-ade) w funkcji orzecznika (zazwyczaj z elipsą kopuli la), np.
Ech dharga - 'bronię',
Ech (la) dhargaed / ech (la) dhargade - 'jestem broniony / jestem broniona'.
Strona zwrotna[]
Dawna, syntetyczna strona zwrotna w języku irathejskim całkowicie zanikła. Konstrukcje o znaczeniu strony zwrotnej tworzy się za pomocą odpowiedniego zaimka osobowego w casus obliquus użytego w funkcji dopełnienia, np.
Ech dharga eich - 'bronię się', dosł. 'ja bronię mnie'
Se dharga sei - 'ona się broni', dosł. 'ona broni jej'.
Alternatywnie użyć można przysłówka manu 'samemu, we własnej osobie', np.
Silvar manu dharga - 'Silvar sam się broni'.
Imiesłowy i rzeczownik odsłowny[]
W języku irathejskim wyróżnia się dwa rodzaje imiesłowów: czynny i bierny. Tworzy się je przez dodanie do tematu końcówek -aer/-are (imiesłów czynny) lub -aed/-ade (bierny), np. dhargaer, dhargare 'broniący, -a', dhargaed, dhargade 'broniony, -a'.
Rzeczownik odsłowny tworzy się za pomocą końcówki -eis (-eir- w dalszej odmianie) i odmienia wg. deklinacji III. Np. dhargeis oznacza 'bronienie, obronę', a tharneis 'płynięcie'.