Język irathejski (ir. iratheanne thedeis, iratheanen lein) należy do grupy języków eirskich w obrębie wielkiej darańskiej rodziny językowej. Jest głównym językiem wernakularnym używanym w Królestwie Irathei w fikcyjnym świecie pod roboczą nazwą Świata Irathei.
Historia języka
Plemiona eirskie, zamieszkujące obszar Eirii właściwej i Eothei od II w. p.e.a. (przed erą aldorejską), posługiwały się pewną liczbą blisko spokrewnionych ze sobą dialektów. Pierwsza ponaddialektalna norma językowa (tzw. język staroeirski) wykształciła się z końcem IV w. e.a., a w swojej formie używanej na przełomie VII i VIII wieków e.a. pod nazwą klasycznego języka eirskiego (kleir. vedeireane thedeis), stała się na długo językiem literatury, administracji i religii państw eirskich (Irathei, Seilii i Seigharu) oraz Tosinii.
Okupacja aleńska i okres zamętu w Irathei w okresie od XI do XIII stulecia spowodowały upadek piśmiennictwa klasycznoeirskiego. W połączeniu z rozkwitem kultury dworskiej w rozdrobnionej feudalnie Eirii właściwej zaowocowało to wzrostem prestiżu twórczości literackiej w dialektach ludowych, do czego przyczyniła się walnie działalność poetów-pieśniarzy wywodzących się z różnych warstw społecznych - mieszczan, szlachty, arystokracji i kleru toriańskiego.
Ujednolicenie literackiego języka irathejskiego dokonało się spontanicznie, na drodze oddziaływania szczególnie cenionych wzorców literackich, w ciągu XIII i XIV wieku e.a. Na przełomie XV i XVI wieku proces ten jest już zakończony. Literackiego języka irathejskiego używa się do redagowania bieżących dokumentów i dzieł literackich przeznaczonych dla szerokiego grona czytelniczego (obejmującego środowiska dworskie, szlachtę i zamożne mieszczaństwo), podczas gdy klasyczny język eirski pozostaje tworzywem dzieł literatury elitarnej i naukowej, liturgii i uroczystych dokumentów. Bliskie pokrewieństwo i znaczna zależność leksyki irathejskiej od języka klasycznego sprawia, że mimo istotnych różnic w gramatyce, języki te pozostają w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałe. W komunikacji codziennej, zwłaszcza wśród osób niewykształconych, w użyciu pozostają liczne dialekty. Warta odnotowania jest tendencja do rozszerzania zakresu użycia literackiego języka irathejskiego zarówno kosztem języka klasycznego, jak i dialektów mówionych (to ostatnie można zaobserwować zwłaszcza wśród warstw średnich, tj. drobnej szlachty i mieszczaństwa).
Pismo irathejskie
Język irathejski zapisywany jest nieznacznie zmodyfikowanym alfabetem eirskim, będącym z kolei modyfikacją pisma aldorejskiego. Używana w niniejszym artykule transliteracja łacińska dokładnie odpowiada zapisowi oryginalnemu.
Alfabet łaciński (transliteracja): a, ae, ai, b, bh, c, ch, d, dh, e, ei, g, gh, h, i, l, m, n, ng, o, oi, p, r, s, t, th, u, ui, v.
Uwagi: litera "c" zawsze, nawet przed "e", "ei" oraz "i" odpowiada głosce [k],
litera "i" pełni dwojaką funkcję: po spółgłosce odpowiada głosce [i], po samogłosce oznacza wzdłużenie.
Fonetyka
Spółgłoski
Język irathejski posiada następujące fonemy spółgłoskowe:
- nosowe: /m/ - m, /n/ - n, /ŋ/ - ng
- zwarto-wybuchowe: /b/ - b, /p/ - p, /d/ - d, /t/ - t, /g/ - g, /k/ - c
- szczelinowe: /v/ - bh, v, /ɸ/ - ph, /ð/ - dh, /θ/ - th, /s/ - s, /ɣ/ - gh, /x/ - ch, /h/ - h
- drżące: /r/ - r
- boczne: /l/ - l
Uwaga: wariantem pozycyjnym fonemu /v/ po samogłosce a przed spółgłoską należącą do tego samego wyrazu jest [w] zapisywane jako u,
Fonem /l/ posiada wariant pozycyjny [ɫ] przed spółgłoskami i samogłoskami nieprzednimi.
Spółgłoski /m/, /n/, /ŋ/, /r/, /l/ i /s/ mogą ulec wzdłużeniu, zapisuje się je wówczas jako podwojone:
- [m:] - mm, [n:] - nn, [ŋ:] - nng, [r:] - rr, [l:] - ll, [ɫ] - ll, [s:] - ss.
Samogłoski
Krótkie:
a - /ɑ/,
ae - /æ/,
e - /ɛ/,
i - /i/,
o - /ɔ/,
u - /u/,
Długie:
ai - /e:/
ei - /i:/
oi - /ø:/
ui - /y:/.
Często spotykane połączenia samogłosek 'ea', 'oa', 'eo' nie są dyftongami, tylko dwiema osobnymi samogłoskami, z których każda tworzy sylabę. Należy je wymawiać z hiatem, nie wolno wstawiać zwarcia krtaniowego.
Połączenia zapisywane jako au, eu, ou mogą być rozpatrywane jako dyftongi, bądź jako połączenia samogłosek ze spółgłoską [w] będącą wariantem pozycyjnym fonemu /v/.
Redukcja samogłosek
Samogłoski krótkie w pozycji innej niż wygłosowa i/lub pod akcentem, ulegają redukcji wg. następującego schematu:
a, ae - [ʌ],
e, o - [ə],
i, u - [ɨ].
Wzdłużenie samogłosek
W toku odmiany wyrazu i derywacji ostatnia samogłoska tematu fleksyjnego lub słowotwórczego, jeżeli jest krótka, może ulec wzdłużeniu według następującego schematu:
a, ae - ai,
e, i - ei,
o - oi,
u - ui.
Budowa sylaby
Sylaba w języku irathejskim ma postać sprowadzalną do schematu (O)N(C). Ośrodkiem sylaby może być jedynie samogłoska. Nagłos i wygłos sylaby stanowić może spółgłoska pojedyncza, podwojona, bądź zbitka spółgłoskowa.
Dopuszczalne zbitki spółgłoskowe w obrębie jednej sylaby mają postać NN, RR, RN, NB, RB lub BR, gdzie N oznacza /m/, /n/ lub /ŋ/, R /r/, /l/ lub /s/, a B dowolną spółgłoskę zwarto-wybuchową, bądź szczelinową poza /s/ i /h/.
Spółgłoska /h/ pojawia się wyłącznie w nagłosie wyrazu. Jeśli w wyrazie złożonym /h/ znajdzie się w pozycji innej niż nagłosowa, zanika. Warto pamiętać, że ortografia nie zawsze odpowiada tu wymowie, np. nazwę miejscową Morhaer czyta się [mo`rær].
Powyższe reguły nie zawsze obowiązują w przypadku wyrazów zapożyczonych.
Prozodia
Sylaby w języku irathejskim dzieli się, na podstawie ich długości, na krótkie (lekkie) i długie (ciężkie). Sylaba krótka to sylaba otwarta z krótką samogłoską; sylaba zamknięta z krótką samogłoską oraz dowolna sylaba z samogłoską długą jest długa.
Akcent w języku irathejskim pada na ostatnią sylabę rdzenia, żeby poprawnie postawić akcent potrzebna jest zatem znajomość budowy słowotwórczej wyrazu.
Fleksja nominalna
W języku irathejskim imiona odmieniają się przez dwa przypadki: casus rectus i casus obliquus, trzy liczby: pojedynczą, mnogą i szczątkowo zachowaną podwójną, oraz dwa stany: nieokreślony i określony. Wyróżnia się dwa rodzaje gramatyczne: męski i żeński.
Stan nieokreślony i określony
Wykładnikiem stanu nieokreślonego jest rodzajnik zerowy, a stanu określonego rodzajnik sufigowany dołączany do tematu rzeczownika. Poniżej przedstawia się odmiana rodzajnika sufigowanego:
Masculinum | Femininum | |||||
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | -en | -(e)na | -(e)ni | -(e)ne | -(e)na | -(e)ni |
C.o. | -ein | -(e)nai | -(e)ni | -(e)nei | -(e)nai | -(e)ni |
Uwagi:
Większość użytkowników języka irathejskiego wykazuje tendencję do wymawiania formy rodzajnika -en jako sonantycznego [n].
Samogłoski zapisywane jako długie w formach rodzajnika -ein, -nei, -nai wymawiane są jako krótkie [ɨ] i [ə].
Form rodzajnika ze spójką e (tu pisana w nawiasie) używa się, jeśli w wygłosie tematu znajduje się spółgłoska inna niż m, n, ng, v, r, l, s.
Deklinacja I
Do deklinacji tej należą rzeczowniki rodzaju męskiego i nieliczne rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na spółgłoskę. Jej cechą charakterystyczną jest alternacja ostatniej samogłoski tematu w c.r. i c.o. singularis według wzoru:
Temat | C.r. sing. | C.o. sing. |
---|---|---|
-a- |
-ae- |
-ai- |
-a- |
-ai- | |
-e- |
-ei- | |
-i- |
-ei- | |
-o- |
-oi- | |
-u- |
-ui- | |
ai, ei, oi, ui |
Formy c.r. i c.o. pluralis i dualis tworzy się bez zmian w temacie.
Oto przykładowa odmiana rzeczownika bhaer "pan" (masc.) w stanie nieokreślonym i określonym:
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | bhaer | bhara | bhari | bharen | bharna | bharni |
C.o. | bhair | bharai | bhari | bharein | bharnai | bharni |
A oto odmiana rzeczownika geilch "ziemia" (fem.):
Stan nieokreślony | Stan określony | |||||
Sg. | Pl. | Dual. | Sg. | Pl. | Dual. | |
C.r. | geilch | geilcha | geilchi | geilchene | geilchena | geilcheni |
C.o. | geilch | geilchai | geilchi | geilchenei | geilchenai | geilcheni |