romański rumã — MAF: /ru.'mã/ | |
---|---|
Utworzenie: | Rémy w 2007/2008 |
Używany w (Jawia): | Bursztynowe Wybrzeże Namsza Romania Wolne Miasto Rzem Zagórze |
Ilość mówiących (Jawia) | 41 039 002 (ok. ¾ w Romanii) |
Ilość mówiących (faktyczna) | 2 |
Sposoby zapisu: | poszerzony alfabet łaciński |
Typologia: | fleksyjny SVO, okazjonalnie SOV |
Klasyfikacja: | języki jaruzyjskie dolnojaruzyjskie remańskie północnoremańskie romański |
Status urzędowy | |
Język urzędowy (Jawia): | Romania Rzem III |
Język pomocniczy (Jawia): | Wolne Miasto Rzem |
Język mniejszości (Jawia): | Namsza Zagórze |
Oficjalna regulacja: | Akademia Romańska Academia Rumană |
Przykład | |
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Totili homi se naştẽ libri e igai în demnitate e în drepti e, dotati cu raţiune e cuştiînţa, dobẽ cupurtar-se uni cu alti frătrănarmente. | |
Lista conlangów | |
Język romański (rumã, linyua rumană) to język remański używany przez około 40 milionów ludzi w charakterze języka ojczystego, z czego większość z nich zamieszkuje Romanię. Poza Romanią, status języka urzędowego ma w trzecim sektorze Wolnego Miasta Rzemu, jest też w całym mieście jednym z ośmiu języków pomocniczych. Statusem języka mniejszości narodowej cieszy się w Namszy i Zagórzu. Literacki romański wykształcił się w XVIII wieku na bazie dialektów centralnych, na jego rozwój wpłynęły jednak także inne warianty i gwary, a także – w niewielkim stopniu – języki jaruzyjskosłowiańskie.
Romański jest najbardziej postępowym z języków, które wywodzą się z klasycznego rzemskiego, jednak większość słów – około 93% ma bezpośrednio rzemską etymologię. Tylko 2% to leksykalne zapożyczenia słowiańskie. Pozostałe 5% to tzw. zapożyczenia wtórne, słowa rzemskiego pochodzenia, które nie mają kontynuantów romańskich i zostały zapożyczone przez język literacki na przestrzeni dziejów. Najbliższym romańskiemu językiem jest północny wariant języka kalderańskiego.
Rozmieszczenie geograficzne[]
Jaruzja[]
Romania[]
Wg konstytucji Romanii, romański jest urzędowym językiem tego kraju. Status ten formalnie uzyskał w roku 1969, jednak cieszył się pewnymi przywilejami już wcześniej, poczynając od 1511 roku, kiedy to założono Akademię Romańską. Język romański jest językiem publikacji rządowych i prawnych – umowy sporządzone w językach regionalnych muszą obowiązkowo być przetłumaczone. Uczniowie mogą uczyć się w trzech językach regionalnych – buniewskim, greckim i namszańskim (zależnie od regionu) – zajęcia z literatury romańskiej odbywają się jednak obowiązkowo po romańsku. Również reklamy w językach regionalnych i obcych muszą być przetłumaczone na romański.
Wolne Miasto Rzem[]
Na mocy ustawy o językach remańskich, romański jest, razem z rzemskim, urzędowym językiem w trzecim sektorze Rzemu, oraz wraz z pozostałymi językami remańskimi, pomocniczym językiem na obszarze całego Wolnego Miasta. W Rzemie działa filia Akademii Romańskiej, która wydaje normatywny słownik rzemsko-romańsko-rzemski. Wg oficjalnych danych, 22% mieszkańców Rzemu mówi po romańsku, z czego dla 68% jest to język ojczysty. Jednocześnie, wszyscy zadeklarowali znajomość języka rzemskiego, z czego dla 32% jest to pierwszy język.
Bursztynowe Wybrzeże[]
Romański, mimo że nie posiada na Bursztynowym Wybrzeżu żadnego urzędowego statusu, jest językiem dość dużej mniejszości Romańczyków, zamieszkującej głównie Scytię. Odegrał również ważną rolę w standaryzacji północnych dialektów kalderańskich, co widoczne jest przede wszystkim w składni i leksyce. Podobną rolę dla południowych dialektów, chociaż w dużo mniejszym stopniu, odegrały gwandalijski i macedoński.
W 2009 roku planowane jest referendum na obszarze Scytii, mające na celu poznanie opinii mieszkańców nt. wprowadzenia w regionie romańskiego jako języka regionalnego. Referendum będzie wiążące, jeśli frekwencja przekroczy ⅔ uprawnionych do głosowania i większość z nich (50% + 1 głos) poprze wniosek.
Namsza[]
Romański jest oficjalnie uznawany jako język mniejszości narodowej w Namszy, na takich samych zasadach jak namszański funkcjonuje w Romanii. Jest używany w tej części kraju, która stanowiła część Romanii po rozbiorach Namszy w latach 1669 i 1699. Ostatnie próby ograniczenia praw mniejszości romańskiej w Namszy, m.in. ograniczenie użycia języka w urzędach, spotkały się z dezaprobatą romańskiego rządu, który zapowiada podobne działania wobec mniejszości namszańskiej.
Zagórze[]
Romański jest oficjalnym językiem mniejszości w Zagórzu, gdzie ludność romańskiego pochodzenia stanowi 11% całej populacji. Zakres używania romańskiego jest tu znacznie szerszy niż w innych krajach, w których język ten nie jest urzędowy, łącznie z emisjami w telewizji i radiu bez tłumaczenia na zagorski. Romański jest także obowiązkowym przedmiotem od czwartej klasy szkoły podstawowej.
Inne kraje i kontynenty[]
Romański nie jest najpopularniejszym językiem obcym. Chociaż w wielu krajach można wybrać go w szkole jako jeden z języków obcych, zwykle uczniowie wybierają dużo powszechniejsze i bardziej użyteczne języki słowiańskie. Promocją języka romańskiego na całym świecie zajmuje się organizacja Arăganţala Rumană, która organizuje kursy i egzaminy certyfikatowe dla uczniów i studentów.
Historia[]
Język romański wyewoluował z północnych dialektów ludowego rzemskiego, używanych na terenie dzisiejszej Romanii i wschodniego Zagórza. Pierwszą cechą charakteryzującą zespół gwar, które obecnie tworzą romańszczyznę był intensywny rotacyzm, polegający na zamianie usytuowanego między samogłoskami /l/ i /l:/ w /r/, a także usuwanie /l/ i /l:/ w innych pozycjach przez palatalizację. Warto zauważyć, że podobne zmiany zaobserwowano w wymarłym już styryjckim używanym na terenie współczesnego Zagórza (daw. rzem. Stythia), północnych dialektach kalderańskich, a także wschodnich dialektach galijskich. Niemniej, w większości z nich zmiany te zostały cofnięte pod wpływem standardowej rzemszczyzny z Wolnego Miasta.
Najstarszym zabytkiem romańszczyzny jest Królewska Kronika Romańska, napisana w roku 1075. Napisano ją w typowym dla ówczesnej literatury romańskiej stylu, przeplatającym cechy lokalne z klasycznymi. Pierwsze romańskie zdanie to Roumania esthae ilhu paggisu desthendanthu de ilhu Imperiu illhe Rema, które, oddane we współczesnej ortografii, wyglądałoby następująco: Roumania esţaie ilyu pagisu desţendanţu de ilyu Imperiu ilye Rema. Jak można zaobserwować, rodzajniki umieszczone są jeszcze przed rzeczownikami, enklityki są wynikiem późniejszych zmian zachodzących w języku. Uwagę zwraca obecność zmiękczonego dźwięku /ʎ/ oraz nadużycie /ʦ/, charakteryzujące dialekty z południowo-wschodniej części kraju.
Fonologia[]
W skład systemu głosek języka romańskiego wchodzi 27 spółgłosek, 16 samogłosek i 31 dyftongów.
Spółgłoski[]
Wargowe | Wargowo-zębowe | Międzyzębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Miękkopodniebienne | Języczkowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɲ | |||||||
Zwarte | p b | t d | (c) (ɟ) | k g | ||||||
Szczelinowe | f | s z | ʃ | (ʂ) | x | |||||
Aproksymanty | (β̞) | j | ||||||||
Drżące | r | (ʀ) | ||||||||
Boczne aproksymanty | l | ʎ | ||||||||
Afrykaty | ʦ | tʃ͡ dʒ͡ | (tʂ͡) |
Uwagi:
- /c/ i /ɟ/ są alofonami /k/ i /g/ w zbitkach <chi>, <che>, <ghi> i <ghe>
- /β̞/ jest alofonem /b/ między samogłoskami
- /ʀ/ jest dźwiękiem archaicznym, występuje w tzw. "mowie scenicznej" i niektórych dialektach zachodnich
- /ʂ/ i /tʂ͡/ zastępują /ʃ/ i /tʃ͡/ w dialektach północnych
Samogłoski[]
Przednie | Centralne | Tylne | |||
Przymknięte | |||||
Prawie przymknięte | |||||
Półprzymknięte | |||||
Średnie | |||||
Półotwarte | |||||
Prawie otwarte | |||||
Otwarte |
Uwagi:
- samogłoski w nawiasach nie występują w standardowej wymowie romańskiej. Pojawiają się w dialektach, które rozróżniają jakość akcentowanych i nieakcentowanych samogłosek. W takim systemie dźwięki łączą się w pary akcentowany-nieakcentowany: /i/-/ə/, /ɨ/-/ə/, /u/-/ə/, /o/-/ɔ/, /e/-/ɛ/, /a/-/ɐ/. /ə/ nie zmienia wartości niezależnie od pozycji. Obserwuje się wkraczanie tego zjawiska także do wymowy standardowej, poza dialektami często występuje też w piosenkach. Paradoksalnie, nieregularny akcent romański sprawia, że takiej wymowy łatwiej się nauczyć, niż tej rekomendowanej przez słowniki i organy standaryzacyjne.
- romański nie rozróżnia iloczasu ani dla samogłosek, ani dla spółgłosek. Długość samogłoski nie jest więc dystynktywna i nie ma znaczenia w mowie.
- /ɛ/, /a/, /ɔ/, a także, w dialektach w których się pojawiają, /e/, /ɐ/ i /o/, mają swoje odpowiedniki nosowe.
Dyftongi[]
W zasadzie każda samogłoska może utworzyć dyftong z półsamogłoskami /j/ i /w/. Wyróżnia się dyftongi /ij/, /iw/, /jɨ/, /ɨw/, /ju/, /uj/, /jə/, /əj/, /əw/, /jɛ/, /ɛj/, /ɛw/, /wɛ/, /je/, /ej/, /ew/, /we/, /ɔj/, /jɔ/, /ɔw/, /oj/, /jo/, /ow/, /aj/, /ja/, /aw/, /wa/, /ɐj/, /jɐ/, /ɐw/ i /wɐ/. Dyftongi nosowe są allofonami niektórych dyftongów w niektórych pozycjach i z tego powodu nie wyróżnia się ich w powyższym wyliczeniu.