Język zachodniołużycki

ZACHODNIOŁUŻYCKI «(Myrkńico)syrbsky jozëk»
Utworzenie:	spitygniew w 2010
Cel utworzenia:	język tradycyjny
Używany w :	świat rzeczywisty
Ilość mówiących	język martwy
Sposoby zapisu:	łaciński
Klasyfikacja:	języki indoeuropeskie  słowiańskie   zachodniosłowiańskie    łużyckie   zachodniołużycki
Lista conlangów

Język zachodniołużycki (Morkńicosyrbsky jozëk) – sztuczny język słowiański z grupy łużyckich, stworzony w 2010 roku przez Pawła „spitygniewa” Paligę.

Nazwy

Użytkownicy języka zwali sami siebie ogólnie Serbami (Syrbowy), a swój język – serbskim lub zachodnioserbskim, jednak dzielili się na mniejsze plemiona – na północy Niżycy i Susłowie, a na południu Dalemińcy lub Głomacze. Niemcy zwali ich Westwenen, czyli zachodnimi Wendami. We współczesnej nauce nazywa terminów Zachodniołużyczanie oraz język zachodniołużycki (ang. West Sorbian, niem. Westlausitz), co jest błędem – Łużyczanie byli pierwotnie tylko jedną z grup Serbów i jedyną, która przetrwała do dzisiaj, co powoduje utożsamianie tych dwu pojęć. Dlatego niektórzy badacze preferują nazwę „język zachodnioserbski”, ale nie uzyskuje ona popularności, jako że kojarzy się ona z Serbami bałkańskimi.

Historia i dialekty

Zachodniołużycki jest językiem martwym. Używany był on przez najbardziej za zachód wysunięty odłam Serbów Łużyckich, który dość późno uległ asymilacji (w przeciwieństwie do prawdziwej historii, gdzie zgermanizowali się oni już w średniowieczu). W XVI wieku zamieszkiwali oni dwa izolowane obszary (patrz mapa obok) – większy na północy i mniejszy na południu. Ten ostatni zaniknął wcześniej, prawdopodobnie ok. 1700 roku, ale północny trzymał się dłużej. W roku 1820 folklorysta Wilhelm Holberg zanotował: „niewielu jest już ludzi w królestwie [Saksonii] umiejących zachodni odłam mowy Łużyczan. Są to głównie osoby w podeszłym wieku, a w większość większości wiosek mówi się tylko po niemiecku”. Ostatecznie tamtejsi Słowianie zasymilowali się majpewniej przed końcem XIX wieku.

Obszar zamieszkały przez użytkowników zachodniołużyckiego w XVI wieku

Dwa główne obszary języka odpowiadały jednocześnie dwóm głównym dialektom (choć niektórzy uczeni postulują za zaklasyfikowaniem ich jako osobne języki, na wzór dolno- i górnołużyckiego). Północny dzielił się dodatkowo na dwie podstawowe gwary: płn.-zach., inaczej susłowską (najlepiej poświadczoną i „reprezentatywną” we współczesnych opracowaniach) i płn.-wsch. (zwaną również niżycką). Dialekt południowy określa się często też jako głomacki. (UWAGA! Wszystkie informacje w akapitach "fonetyka" i "gramatyka" dotyczą tylko gwary susłowskiej. Na temat pozostałych patrz osobne artykuły: Gwara niżycka (zachodniołużycki) oraz Dialekt głomacki (zachodniołużycki)).

Pierwszym świadectwem pisanym języka zachodniołużyckiego (nie licząc pojedynczych nazw własnych) jest [dopisać]. Pierwszym dłuższym tekstem jest pieśń ludowa z ok. 1550 roku napisana prawdopodobnie w dialekcie okolic Lipska, znana jako Pieśń o gąskach. Najstarszą drukowana książkę stanowi Psałterz z Bitterfeld, wydany w roku 1597. W roku 1607 wyszedł przekład Nowego Testamentu autorstwa Michała Drogi, praktycznie jedyny dłuższy tekst w dialekcie południowym, stanowiący główne źródło wiedzy o nim. Z roku 1670 pochodzi tłumaczenie Sowizdrzała, a z 1711 – modlitewnik Henryka Kromera, napisany w gwarze przejściowej między północno-zachodnią a północno-wschodnią. A najobszerniejszym tekstem i największym źródłem wiedzy o zachodniołużyckim jest przekład Pisma Świętego wydany w latach 1722-23, napisany w gwarze okolic Bitterfeld. Z 1731 pochodzi zbiór pieśni ludowych, zawierający dużo archaicznych słów i form.

Fonetyka

System fonologiczny w dialekcie susłowskim na początku XVIII wieku przedstawiał się następująco:

Samogłoski	przednie	centralne	tylne
przymknięte	i	ɨ <y>	u
średnie	e	ə <ë>	o
otwarte		a

Spółgłoski	wargowe	dziąsłowe	zadziąsłowe	podniebienne	tylnojęzykowe
zwarte	p b	t d			k g
zw.-szcz.		ts <c> dz	tʃ¹ <č> dʒ¹ <dž>	tɕ¹ <ć> dʑ¹ <dź>
szczelinowe	f²	s z	ʃ <š> ʒ <ž>	ɕ <ś> ʑ <ź>	x <ch>
nosowe	m	n		ɲ <ń>
półotwarte	w (ʍ)³	l~ɫ r		j

¹Tylko jako część grup šč ždž ść źdź

²Występuje tylko w wyrazach zapożyczonych

³Taka była najpewniej realizacja grupy /xw/ poczawszy od XVII wieku, co sądzić można z pisowni typu <uh>

Co do /l/, to etymologicznie było ono welaryzowane (jako że l` przeszło w j), ale już wtedy traciło tę cechę. Martin von Wolfenbüttel w 1661 roku pisał: "większość wymawia ów dźwięk jakby z uniesieniem języka ku podniebieniu, ale niektórzy artykuują go tak jak Niemcy".

Oto historia zmian fonetycznych od języka prasłowiańskiego, które doprowadziły do powstania powyższego systemu.

Do XII wieku

• ь > e, ъ > a (w pozycjach akcentowanych), ь ъ > ə (w pozycjach nieakcentowanych)
• wzdłużenie zastępcze samogłosek po zaniku jerów: przed spgł. dźwięczną zawsze, przed bezdźwięczną niekonsekwentnie
• tart > tort (często trot)
• talt > tolt (często tlot)
• tert > tret
• telt > tlet
• ŗ > er, ŗ’ > ir (po szumiących)
• bardzo niekonsekwentnie k g x > c z š w wyniku III palatalizacji
• tj dj > c z
• t’ > c’
• dz > z

XIII – XIV wiek

• zlanie się ǫ i ę w ą poza akcentem
• ǫ > u, ę > ě, ą > a
• a między miękkimi > ě
• zlanie się ŗ i ŗ’ w twarde ŗ; ŗ > yr (po wargowych i zębowych), er (po gardłowych)
• ě krótkie > e, ě długie > ai
• w epentetyczne przed o i u w nagłosie
• č > š, ś > ć (z wyjątkiem grup ść šč)

XV wiek

• ustabilizowanie się akcentu na pierwszej sylabie
• przegłos przed twardymi przedniojęzykowymi i wargowymi (nie zawsze): e > o, ē > ō
• wo- > wu-
• y nieakcentowane > ə (zawsze), e o nieakcentowane > ə (tylko po długiej w poprzedniej sylabie)

XVI wiek

• i u przed r > e o (często nie zaszło w nieakcentowanej sylabie)
• y > u (czasem po wargowych, zawsze między wargowymi)
• zanik iloczasu, ā ē ō są kontynuowane przez samogłoski „pochylone” (á é ó)
• -e > -o (tylko po twardych)
• sr > š

XVII wiek – pocz. XVIII wieku

• zanik miękkości u miękkich wargowych
• l’ > j
• -ść > -ś, -šč > -š
• é ó > i u
• á > a

Gramatyka

Klasyczny język zachodniołużycki rozróżnia:

• W deklinacji: trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), po trzy rodzaje w liczbie pojedynczej (męski żeński i nijaki) oraz mnogiej (męski żywotny, męski nieżywotny, żeńskonijaki), a rodzaj męski rozróżnia jeszcze podrodzaje żywotny i nieżywotny.