Języki hiperborejskie

Cechy charakterystyczne

Języki hiperborejskie są w większości umiarkowanie fleksyjne (choć zdarzają się i izolacja, i aglutynacja) i lewogłowowe. Występują w nich prefiksy, sufiksy, jak również zjawisko charakterystyczne - ablaut. Dość częsta jest też odmiana czasownika przez rodzaje i ewidencjalność, rzadziej występuje natomiast odmiana przez osoby. Jeśli chodzi o fonologię, często pojawiają się skomplikowane zbitki spółgłoskowe i palatalizacja, rzadkością są zaś spółgłoski zwarto-szczelinowe. Inną ciekawostką jest dwunastkowy system liczbowy.

Nazwa rodziny jest luźną (inspirowaną mitologią grecką) kalką noliczańskiej nazwy Galid ayruto čargak 'języki dzikiej północy'.

Prajęzyk

Fonologia

Spółgłoski	Zwarte	Szcz.	Nosowe	Półotwarte
Wargowe	pʰ p b		m	w
Dziąsłowe	tʰ t d	s z	n	l r
Tylnojęzykowe	kʰ k g		ŋ	j y
Krtaniowe		h

Samogłoski i dyftongi	Prz.	Cent.	Tyl.
przymknięte	i	ɨ î	u ui
średnie	e ei eu		o oi ou
otwarte		a ai au

Sylaby miały postać (s)C(r, l, y, w)V(r l n)

Rzeczownik

Rzeczownik nie odmieniał się przez przypadki (choć niekiedy rekonstruuje się końcówkę -ti dla biernika). Liczbę mnogą tworzył formant -ya, a kolektywną -ru

Przymiotnik

Przymiotnik odmieniał się przez liczby i rodzaje. Również przysłówek był formą przymiotnika

męskoosobowy: -ei, l.mn. -ohi, kolekt. -oru

żywotny: -eu, l.mn. -ohi, kolekt. -oru

nieżywotny: -u, l.mn. -uhi, kolekt. -uru

abstrakcyjny: -a, l.mn. -ahi, kolekt. -aru

przysłówek: -(el)ei

Dodatkowo formant -na tworzył stopień wyższy.

Czasownik

Czasowniki w prajęzyku składały się z nagłosowej spółgłoski lub grupy spółgłoskowej, wyrażającej znaczenie, i wymiennej samogłoski wyrażającej czas i rodzaj. Wzorzec odmiany (na przykładzie czasowników *gra 'jeść' i *sta 'iść') znajduje się poniżej.

Czas przeszły

Podmiot męskoosobowy: gra, sta

Podmiot żywotny: greu, steu

Podmiot nieżywotny: gro, sto

Podmiot abstrakcyjny: gre, ste

Czas nieprzeszły

Podmiot męskoosobowy: grî, stî

Podmiot żywotny: grou, stou

Podmiot nieżywotny: grei, stei

Podmiot abstrakcyjny: grai, stai

Stosunkowo niewielka liczba możliwych czasowników zmusiła użytkowników prajęzyka do wprowadzenia czasowników seryjnych, z których rozwinęły się rdzenie dwuelementowe spotykane w niektórych językach potomnych.

Nie jest jasny status ewidencjalności w prajęzyku.

Słownictwo

Rekonstruowany leksykon prajęzyka wskazuje wyraźnie na lud koczowniczy, rządzony przez autokratycznych wodzów (*anthioku). Charakterystyczne jest że rzeczownik 'koń' (*yar-moulu) pochodzi od czasownika 'jeździć' (*mala), a nie odwrotnie. Nazwą własną ludu posługującego się prajęzykiem mogło być *Amelu(ya) zenohi 'wielcy, wspaniali jeźdźcy', co dało początek nazwie Mylzianów.

Pewne wyrazy wskazują na kontakty handlowe z Prakusajrytami. Należą tu choćby nazy metali: złota (prakusajryckie *haijam, prahiperborejskie *haizama), miedzi (k. *akəmūtl, h. *kamuthu) czy brązu (k. *pirīg, h. *prigi).

Większość rdzeni miała charakter czasownikowy, a rzeczowniki i przymiotniki były w większości tworami derywacji.

Języki potomne

Przedstawione tu języki hiperborejskie to jedynie cztery najlepiej znane, w rzeczywistości istnieje ich ponad 70.

Ika-Melźañ (mylziański)

• pt kt > t: *ptagua 'ogień' > *tagua > tagwa > tagva
• ks > s (w nagłosie) > *ksari 'rzeka' > sar-ok 'strumień'
• ph th kh > p t k: *narthi 'powietrze' > narac

• Ci > C' (przed samogłoską): *skentia' '7' > skent'a > sk'et'a > šteca
• u > w (przed samogłoską): *huara 'ciąć' > *hwara > fara
• e > 'e se 'aby' > śe
• i u > e o (w sylabach parzystych licząc od końca; w nieparzystych zanikają; /i/ pozostawia po sobie palatalizację, oprócz pozycji przed spółgłoską przedniojęzykową): prothi 'kumys' > proc
• î > e : *khaitînu 'kot' > käten 'kocię'

• ai > ä (akcentowane) ; e (nieakcentowane): *tumail- > tmäl- 'czarny'
• oi > ö (akcentowane) ; ü (nieakcentowane): *doila 'woda' > dölä
• ei > 'i: mleinar- 'magiczny' > mľinar 'dziw'
• ui > i: *guirî 'głowa' > gire
• ui > ü (po spółgłosce przedniojęzykowej) > luiter 'biały' > lücer-
• au > o: *splautu 'pępek' > splot 'brzuch'
• ou > u: *zouriŋa 'jezioro' > zurma
• eu > 'ü: *seun(u)-kasaku 'spadanie liści' > śunkasak 'jesień'

• an en in on un în > a e i u u e : *blanku 'pustka' > blak 'noc'; *dento 'ramię' > jeto; *tinkro 'pająk' > cikro; *diompha 'strumień' > jupa; *rumpla 'dziura' > šu-rupla 'górnik'; *drîns- > dres- 'słaby'

• TarT TerT TorT TalT TelT TolT > TraT TreT TroT TlaT TleT TloT: kharma 'bajka' > krama ; derlo 'pazur' > drelo ; storp- 'radosny' > strop- 'pijany'
• TirT TurT TilT TulT > TreT TroT TleT TloT: milhî 'jeżyna' > mleve , dulgam- 'słodki' > dlogam-
• po /n l r/ i zbitkach kończących się na /w/ pojawia się pełnogłos: *nargi 'wilk' > naraž

• 'e 'ü > 'a 'u (przed twardą) : *skleuthu 'piasek' > *skľüt > skľut 'ziemia'

• t' d' s' z' n' l' > c j ś ź ñ ľ: *noisue 'oko' > nöśve
• r' > r: *zaria 'nos' > *zar'a > zara
• p' b' w' m' > p b v m (przed /e i ü/ lub spółgłoską): *phetulo 'gruszka' > p'etlo > petlo
• p' b' w' m' > py by vy my (przed pozostałymi samogłoskami) > beraki 'źrebię' > byaraš
• k' g' > š ž: *kueidi- 'zielony' > švij-
• ŋ' > ñ : *ŋelhati 'namiot' > ñelvac
• ŋ > m: *roiŋo 'kość' > römö
• h' > y : *hezu 'usta' > *h'ez > h'az > yaz
• st' sk' > śt št: *goste 'wątroba' > gośte
• pw, hw > f: *phuoli 'czas' > foľ 'rok'
• h > v : *glîhu 'szyja' > glev
• w > f (przed bezdźwięczną): *wisko '8' > *v'sko > fsko
• w > v (gdzie indziej): *glowo '11' > glovo
• yl- yr- > źl źr: *yarmoulu 'koń' > *yramul > źramul

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji	zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	p b	f v	m
Dziąsłowe	t d	s z	n	l ~ ɫ l
Miękkie	c ɟ c j	ɕ ʑ ś ź	ɲ ñ	ʎ ľ	j y
Szczytowe		ʂ ʐ š ž			ɻ r
Welarne	k g

Samogłoski

Szereg	neutralny	przedni	tylny
Przymknięte	i	y ü	u
Średnie	e	ø ö	o
Otwarte		æ ä	a

Ai-Zabuoth

• sp st sk > f th sh: *splautu 'pępek' > flaud; *goste 'wątroba' > goth 'żołądek' ; *skagai 'robak' > shagai
• ph th kh > f th x: *phetulo 'gruszka' > fetul *khaitînu 'kot' > *xaitîn > *haitîn

• samogłoski w wygłosie > 0: *huara 'ciąć' > sho-huar 'miecz'
• p t k > b d g (w wygłosie) : *beraki 'źrebię' > berag 'nastolatek'

• yî > yi (w nagłosie): Yîphrotha 'nazwa rzeki (myl. Yeprota) > Yifnoth
• yî, îy > i: *bayîke 'młot' > baïg
• wî, îw > u: *rîwakha 'wiatr' > ruah 'dusza'
• ye > yi (w sylabach zamkniętych): *yekî '1' > yig
• eu > î: *skleuthu 'piasek' > shlîth 'pył'
• ei ey > i: *kueidi- 'zielony' > kuïdi (niekiedy ei > ai: *phrei '12' > fnai)
• ou ow > u: *zouriŋa 'jezioro' > zuring 'morze' (niekiedy ou > au: *klou '3' > klau)
• ai au oi > ae ao oe (przed wygłosowym /l r m n ŋ/): *kelaino 'fragment' > kelaen; roiŋo 'kość' > roeng
• er ir > ei i (w wygłosie sylaby): derlo 'pazur' > deïl

• w > 0: *wisko '8' > ish
• y > 0 (między samogłoskami): *bayali 'tyłek' > baal
• z > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie) : *mazd- 'mądry' > mad
• h > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie): *moilaha 'błoto' > *moilah > moila 'bagno'
• ŋ > g (w nagłosie i po spółgłosce); ng (gdzie indziej): : *ŋelhati 'namiot' > gelhad; roiŋo 'kość' > roeng

• x > k (po /ŋ/): *wiŋkhu 'siostra' > *inx > ink
• x > h (gdzie indziej): *rîwakha 'wiatr' > *ruax > ruah 'duch'
• pt kt > fth kth: *ptagua 'ogień' > fthagu 'pożar'; *ktanida 'potwór' > kthanid

• mp nt ŋk > p t k: *zonkari 'światło księżyca' > zokar 'blask'; *skentia '7' > sheti
• mb nd ŋg > m n ng: *zinde 'lilia' > zin, *ambasu > ammas 'tchórz'
• pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnoth 'piwo'; *brazira 'step' > bnazi 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnabu

• W wygłosie często dodaje się końcówkę -(o)th nieznanego pochodzenia, zwłaszcza w wyrazach jednosylabowych, np. *hezu 'usta' daje zabuothskie hezuth zamiast **he.

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji	zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	p b	f	m
Zębowe	t d	θ th	n
Dziąsłowe		s z		l r~ɹ l r
Zadziąsłowe		ʃ sh			j y
Welarne	k g	h~x~ç h	ŋ ng

Samogłoski

	przednie	centralne	tylne
Przymknięte	i	ɨ î	u
Średnie	e		o
Otwarte		a

Ēk-Ōłapu

Jest to język wyjątkowy wśród hiperborejskich, gdyż dopuszcza jedynie sylaby typu CV. Inne osobliwości to dziesiątkowy system liczbowy i odmiana czasownika przez osoby. Są one zapewne skutkami oddziaływania jakiegoś substratu.

• tr thr dr > č čh j: thra '2' > čha
• r > l: *ropta 'łuk' > lapata
• pl phl bl ml > pw phw bw mw: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu; *brazira 'step' > bwasila 'łąka'
• kl khl gl ŋl > kw khw gw ŋw: *grabue 'żmija' > gwabō 'smok'
• sl, hl > ł: *slut- 'łatwy' > łut- 'lekki', *hlanitu 'płaszcz' > łanitu 'burka'
• s > sa (w nagłosie przed spółgłoską): *skagai 'robak' > sakagē
• pt kt ks> pat kat: *ropta 'łuk' > lapata, *dinksu 'dzik' > dękasu
• e o > a: *goste 'wątroba' > gāta
• Vr Vl Vs > V: *narthi 'powietrze' > nāthi
• ai ia > ē: *tumail- > tumēl- 'czarny'; *skentia' '7' > sakatē
• au ua > ō: *seunu 'liść' > *saunu > sōnu; *huara 'ciąć' > hōla
• ara > ā: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu
• ui > ū: *guirî 'głowa' > gūli 'mózg'
• î > i (po spółgłosce przedniojęzykowej)
• î > u: *îrau 'gwiazda' > ulō
• an > ą: *dento 'ramię' > dąda 'ręka'
• in > ę: *tinkro 'pająk' > tękwa
• un > ǫ: *rumpla 'dziura' > lǫpwa
• z > d (w nagłosie): *zaria 'nos' > dalē
• z > s (gdzie indziej): *hezu 'usta' > hasu
• w > v: *wisko '8' > vīko

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji		zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	zwykłe	p pʼ b ph p b		m		ʋ v
	labial.	pʷ pʷʼ bʷ phw pw bw		mʷ mw
Dziąsłowe		t tʼ d th t d	s ɬ s ł	n	l
Zadziąsłowe		ʧ ʧʼ ʤ čh č j	ʃ š			j y
Welarne	zwykłe	k kʼ g kh k g		ŋ
	labial.	kʷ kʷʼ gʷ khw kw gw		ŋʷ ŋw
Krtaniowe			h

Samogłoski

	przednie	centralne	tylne
Przymknięte	i i: i ī		u u: u ū
Średnie	e: ɛ̃: ē ę		o: ɔ̃: ō ǫ
Otwarte		a a: ã: a ā ą

Êgh-Unthere

• sp st sk > f th x: *splautu 'pępek' > flôto; *goste 'wątroba' > gothe 'żołądek' ; *skagai 'robak' > xaghê
• ph th kh > v dh gh: *phetulo 'gruszka' > vetulo; *khaitînu 'kot' > *ghêtîno
• pt kt > ft kht: *ptagua 'ogień' > ftawa
• ks > sh: *dinksu 'dzik' > dinshu 'grubas'
• b d g > v dh gh (między samogłoskami)
• ai au > ê ô: *khaitînu 'kot' > *ghêtîno; *îrau 'gwiazda' > îrô
• ei oi eu ou > i u: *gleitu 'dziewczyna' > glito 'córka'; *seunu 'liść' > suno
• ie uo > i u: *kiedu 'kwiat' > kido; *phuoli 'czas' > vule
• i u (w wygłosie) > e o: *narthi 'powietrze' > narte > ńaťe
• i u (przed samogłoską) > y w: *zaria 'nos' > darya 'twarz'
• ŋ > n: *roiŋo 'kość' > rino
• mp nt ŋk > pp tt kk: *zonkari 'światło księżyca' > dokkare; *skentia '7' > *xettya > xetťa
• mb nd ŋg > mm nn nn: *zinde 'lilia' > dinne, *ambasu > ammaso 'tchórz'
• pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnodhe 'piwo'; *brazira 'step' > bnazera 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnavwe
• rt rd rs rz rl rn > tt dd ss zz ll nn > ť ď ś ź ľ ń: *narthi 'powietrze' > *narte > ńaťe, *derlo 'pazur' > * ďeľo
• lt ld ls lz ln > tt dd ss zz nn > ť ď ś ź ń: * gold- 'mądry' > goď-
• synkopa: *yalam- 'możliwy' > yalm-
• Harmonia palatalna: gdy w yrazie powstała jedna spółgłoska miękka, wszystkie /t d s z n l/ ulegają palatalizacji

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji	zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	p b	ɸ β f v	m		w
Zębowe	t d	θ ð th dh	n
Dziąsłowe		s z		l r~ɹ l r
Dziąsłowe miękkie	tʲ ~ tsʲ dʲ ~ dzʲ ť ď	sʲ zʲ ś ź	nʲ ń	lʲ ľ	j y
Środkowojęzykowe		ɧ sh
Welarne	k g	x ɣ x gh
Krtaniowe		h

Samogłoski

	przednie	centralne	tylne
Przymknięte	i	ɨ î	u
Średnie	e ɛ e ê		o ɔ o ô
Otwarte		a

Porównanie - liczby

	Prahiperborejski	Mylziański	Ai-Zabuoth	Ēk-Orapu	Êgh-Unthere
1	yekî	yek	yig	ya	ikî
2	thra	tra	thra	čha	dhra
3	klou	klu	klau	kwō	klu
4	skopu	skop	shob	sakapu	xopo
5	mura	mra	mur	mula	mura
6	spîthu	spet	fîth	sapu	fîdho
7	skentia	šteca	sheti	saka	xeťťa
8	wisko	fsko	ish	vīka	wixo
9	dimei	jmi	dimi	dimē	dimi
10	neitho	ñito	nith	phwē	nidho
11	glowo	glovo	glu	phwēya	glo
12	phrei	priy	fnai	phwēčha	vni