Cechy charakterystyczne
Języki hiperborejskie są w większości umiarkowanie fleksyjne (choć zdarzają się i izolacja, i aglutynacja) i lewogłowowe. Występują w nich prefiksy, sufiksy, jak również zjawisko charakterystyczne - ablaut. Dość częsta jest też odmiana czasownika przez rodzaje i ewidencjalność, rzadziej występuje natomiast odmiana przez osoby. Jeśli chodzi o fonologię, często pojawiają się skomplikowane zbitki spółgłoskowe i palatalizacja, rzadkością są zaś spółgłoski zwarto-szczelinowe. Inną ciekawostką jest dwunastkowy system liczbowy.
Nazwa rodziny jest luźną (inspirowaną mitologią grecką) kalką noliczańskiej nazwy Ġaulid airuto čargak 'języki dzikiej północy'.
Prajęzyk
Fonologia
Spółgłoski | Zwarte | Szcz. | Nosowe | Półotwarte |
---|---|---|---|---|
Wargowe | pʰ p b | m | w | |
Dziąsłowe | tʰ t d | s z | n | l r |
Tylnojęzykowe | kʰ k g | ŋ | j y | |
Krtaniowe | h |
Samogłoski i dyftongi | Prz. | Cent. | Tyl. |
---|---|---|---|
przymknięte | i | ɨ î |
u ui |
średnie | e ei eu | o oi ou | |
otwarte | a ai au |
- Sylaby miały postać (s)C(r, l, y, w)V(r l n)
Rzeczownik
Rzeczownik nie odmieniał się przez przypadki (choć niekiedy rekonstruuje się końcówkę -ti dla biernika). Liczbę mnogą tworzył formant -ya, a kolektywną -ru
Przymiotnik
Przymiotnik odmieniał się przez liczby i rodzaje. Końcówki były najpewniej identyczne z odmianą czasownika przez rodzaje. Również przysłówek był formą przymiotnika. Dodatkowo istniał też stopień wyższy.
Czasownik
Czasowniki w prajęzyku odmieniały się przez rodzaj (za pomocą ablautu) i czas (za pomocą końcówek). Stosunkowo niewielka liczba możliwych czasowników zmusiła użytkowników prajęzyka do wprowadzenia czasowników seryjnych.
Nie jest jasny status ewidencjalności w prajęzyku.
Języki potomne
Przedstawione tu języki hiperborejskie to jedynie cztery najlepiej znane, w rzeczywistości istnieje ich ponad 70. Rodzina hiperborejska dzieli się na pięć gałęzi. Cztery z nich występują w górach Knotu, piąta to gałąź stepowa, do której należą m.in. omówione poniżej mylziański i Ēk-Ōłapu. Pod względem fonetycznym cechuje ją zanik przydechu i przejście połączeń w rodzaju /an en/ w samogłoski nosowe.
Ika-Melźañ (mylziański)
- pt kt > t: *ptagua 'ogień' > *tagua > tagwa > tagva
- ks > s (w nagłosie) > *ksari 'rzeka' > sar-ok 'strumień'
- ph th kh > p t k: *narthi 'powietrze' > narac
- Ci > C' (przed samogłoską): *skentia' '7' > skent'a > sk'et'a > šteca
- u > w (przed samogłoską): *huara 'ciąć' > *hwara > fara
- e > 'e se 'aby' > śe
- i u > e o (w sylabach parzystych licząc od końca; w nieparzystych zanikają; /i/ pozostawia po sobie palatalizację, oprócz pozycji przed spółgłoską przedniojęzykową): prothi 'kumys' > proc
- î > e : *khaitînu 'kot' > käten 'kocię'
- ai > ä (akcentowane) ; e (nieakcentowane): *tumail- > tmäl- 'czarny'
- oi > ö (akcentowane) ; ü (nieakcentowane): *doila 'woda' > dölä
- ei > 'i: mleinar- 'magiczny' > mľinar 'dziw'
- ui > i: *guirî 'głowa' > gire
- ui > ü (po spółgłosce przedniojęzykowej) > luiter 'biały' > lücer-
- au > o: *splautu 'pępek' > splot 'brzuch'
- ou > u: *zouriŋa 'jezioro' > zurma
- eu > 'ü: *seun(u)-kasaku 'spadanie liści' > śunkasak 'jesień'
- an en in on un în > a e i u u e : *blanku 'pustka' > blak 'noc'; *dento 'ramię' > jeto; *tinkro 'pająk' > cikro; *diompha 'strumień' > jupa; *rumpla 'dziura' > šu-rupla 'górnik'; *drîns- > dres- 'słaby'
- TarT TerT TorT TalT TelT TolT > TraT TreT TroT TlaT TleT TloT: kharma 'bajka' > krama ; derlo 'pazur' > drelo ; storp- 'radosny' > strop- 'pijany'
- TirT TurT TilT TulT > TreT TroT TleT TloT: milhî 'jeżyna' > mleve , dulgam- 'słodki' > dlogam-
- po /n l r/ i zbitkach kończących się na /w/ nie ma przestawki: *nargi 'wilk' > narž
- 'e 'ü > 'a 'u (przed twardą) : *skleuthu 'piasek' > *skľüt > skľut 'ziemia'
- t' d' s' z' n' l' > c j ś ź ñ ľ: *noisue 'oko' > nöśve
- r' > r: *zaria 'nos' > *zar'a > zara
- p' b' w' m' > p b v m (przed /e i ü/ lub spółgłoską): *phetulo 'gruszka' > p'etlo > petlo
- p' b' w' m' > py by vy my (przed pozostałymi samogłoskami) > beraki 'źrebię' > byaraš
- k' g' > š ž: *kueidi- 'zielony' > švij-
- ŋ' > ñ : *ŋelhati 'namiot' > ñelvac
- ŋ > m: *roiŋo 'kość' > römö
- h' > y : *hezu 'usta' > *h'ez > h'az > yaz
- st' sk' > śt št: *goste 'wątroba' > gośte
- pw, hw > f: *phuoli 'czas' > foľ 'rok'
- h > v : *glîhu 'szyja' > glev
- w > f (przed bezdźwięczną): *wisko '8' > *v'sko > fsko
- w > v (gdzie indziej): *glowo '11' > glovo
- yl- yr- > źl źr: *yarmoulu 'koń' > *yramul > źramul
Fonologia końcowa
Miejsce artykulacji |
zwarte | szczel. | nosowe | boczne | pół- otw. |
---|---|---|---|---|---|
Wargowe | p b | f v | m | ||
Dziąsłowe | t d | s z | n | l ~ ɫ l |
|
Miękkie | c ɟ c j |
ɕ ʑ ś ź |
ɲ ñ |
ʎ ľ |
j y |
Szczytowe | ʂ ʐ š ž |
ɻ r | |||
Welarne | k g |
Szereg | neutralny | przedni | tylny |
---|---|---|---|
Przymknięte | i | y ü |
u |
Średnie | e | ø ö |
o |
Otwarte | æ ä |
a |
Ai-Zabuoţ
- sp st sk > f ţ ş: *splautu 'pępek' > flaud; *goste 'wątroba' > goţ 'żołądek' ; *skagai 'robak' > şagai
- ph th kh > f ţ h: *phetulo 'gruszka' > fedul; *khaitînu 'kot' > haidîn
- samogłoski w wygłosie > 0: *huara 'ciąć' > şo-huar 'miecz'
- p t k > b d g (po samogłosce) : *beraki 'źrebię' > berag 'nastolatek'
- yî > yi (w nagłosie): Yîphrothe 'nazwa rzeki (myl. Yeproce) > Yifnoţ
- yî, îy > i: *bayîke 'młot' > baïg
- wî, îw > u: *rîwakha 'wiatr' > ruah 'dusza'
- ye > yi (w sylabach zamkniętych): *yekî '1' > yig
- eu > î: *skleuthu 'piasek' > şlîţ 'pył'
- ei ey > i: *kueidi- 'zielony' > kuïdi (niekiedy ei > ai: *phrei '12' > fnai)
- ou ow > u: *zouriŋa 'jezioro' > zuriŋ 'morze' (niekiedy ou > au: *klou '3' > klau)
- ai au oi > ae ao oe (przed wygłosowym /l r m n ŋ/): *kelaino 'fragment' > kelaen; roiŋo 'kość' > roeŋ
- er ir > ei i (w wygłosie sylaby): derlo 'pazur' > deïl
- w > 0: *wisko '8' > iş
- y > 0 (między samogłoskami): *bayali 'tyłek' > baal
- z > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie) : *mazd- 'mądry' > mad
- h > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie): *moilaha 'błoto' > *moilah > moila 'bagno'
- ŋ > n (przed /h/): *wiŋkhu 'siostra' > *iŋh > inh
- pt kt > fţ kţ: *ptagua 'ogień' > fţagu 'pożar'; *ktanida 'potwór' > kţanid 'okrutny'
- mp nt ŋk > pp tt kk: *zonkari 'światło księżyca' > zokkar 'blask'; *skentia '7' > şetti
- mb nd ŋg > mm nn nŋ: *zinde 'lilia' > zin, *ambasu > ammas 'tchórz'
- pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnoţ 'piwo'; *brazira 'step' > bnazi 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnabu
- pełnogłos w wygłosie (po zaniku samogłosek): *nargi 'wilk' > kî-narag 'wilkołak'
- W wygłosie często dodaje się końcówkę -(o)ţ nieznanego pochodzenia, zwłaszcza w wyrazach jednosylabowych, np. *hezu 'usta' daje zabuothskie hezuţ zamiast oczekiwanego **he.
Fonologia końcowa
Miejsce artykulacji |
zwarte | szczel. | nosowe | boczne | pół- otw. |
---|---|---|---|---|---|
Wargowe | p b | f | m | ||
Zębowe | t d | θ ţ |
n | ||
Dziąsłowe | s z | l r~ɹ l r |
|||
Zadziąsłowe | ɧ ş |
j y | |||
Welarne | k g | h~x~ç h |
ŋ |
przednie | centralne | tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i | ɨ î |
u |
Średnie | e | o | |
Otwarte | a |
Ēk-Ōłapu
Jest to język wyjątkowy wśród hiperborejskich, gdyż dopuszcza jedynie sylaby typu CV. Inne osobliwości to dziesiątkowy system liczbowy i odmiana czasownika przez osoby. Są one zapewne skutkami oddziaływania jakiegoś substratu.
- tr thr dr > č č j: thra '2' > ča
- r > l: *ropta 'łuk' > lapata
- pl phl bl ml > pw phw bw mw: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu; *brazira 'step' > bwasila 'łąka'
- kl khl gl ŋl > kw khw gw ŋw: *grabue 'żmija' > gwabō 'smok'
- sl, hl > ł: *slut- 'łatwy' > łut- 'lekki', *hlanitu 'płaszcz' > łanitu 'burka'
- s > sa (w nagłosie przed spółgłoską): *skagai 'robak' > sakagē
- pt kt ks> pat kat: *ropta 'łuk' > lapata, *dinksu 'dzik' > dękasu
- e o > a: *goste 'wątroba' > gāta
- Vr Vl Vs > V: *narthi 'powietrze' > nāti
- ai ia > ē: *tumail- > tumēl- 'czarny'; *skentia' '7' > sakatē
- au ua > ō: *seunu 'liść' > *saunu > sōnu; *huara 'ciąć' > hōla
- ara > ā: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu
- ui > ū: *guirî 'głowa' > gūli 'mózg'
- î > i (po spółgłosce przedniojęzykowej)
- î > u: *îrau 'gwiazda' > ulō
- an > ą: *dento 'ramię' > dąda 'ręka'
- in > ę: *tinkro 'pająk' > tękwa
- un > ǫ: *rumpla 'dziura' > lǫpwa
- z > d (w nagłosie): *zaria 'nos' > dalē
- z > s (gdzie indziej): *hezu 'usta' > hasu
- w > v: *wisko '8' > vīko
Fonologia końcowa
Miejsce artykulacji |
zwarte | szczel. | nosowe | boczne | pół- otw. | |
---|---|---|---|---|---|---|
Wargowe | zwykłe | p b p b |
m | ʋ v | ||
labial. | pʷ bʷ pw bw |
mʷ mw |
||||
Dziąsłowe | t d t d |
s ɬ s ł |
n | l | ||
Zadziąsłowe | ʧ ʤ č j |
ʃ š |
j y | |||
Welarne | zwykłe | k g k g |
ŋ | |||
labial. | kʷ gʷ kw gw |
ŋʷ ŋw |
||||
Krtaniowe | h |
przednie | centralne | tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i i: i ī |
u u: u ū | |
Średnie | e: ɛ̃: ē ę |
o: ɔ̃: ō ǫ | |
Otwarte | a a: ã: a ā ą |
Êġa-Uţere
- sp st sk > f ţ x: *splautu 'pępek' > fyôto; *goste 'wątroba' > goţe 'żołądek' ; *skagai 'robak' > xaġê
- ph th kh > v đ ġ: *phetulo 'gruszka' > vetulo; *khaitînu 'kot' > *ġêtîno
- pt kt > ft kht: *ptagua 'ogień' > ftawa
- ks > sk: *dinksu 'dzik' > dinsko 'grubas'
- b d g > v đ ġ (między samogłoskami)
- ai au > ê ô: *khaitînu 'kot' > *ġêtîno; *îrau 'gwiazda' > îrô
- ei oi eu ou > i u: *gleitu 'dziewczyna' > glito 'córka'; *seunu 'liść' > suno
- ie uo > i u: *kiedu 'kwiat' > kido; *phuoli 'czas' > vule
- i u (w wygłosie) > e o: *narthi 'powietrze' > narte
- i u (przed samogłoską) > y w: *zaria 'nos' > darya 'twarz'
- ŋ > n: *roiŋo 'kość' > rino
- mp nt ŋk > p t k: *zonkari 'światło księżyca' > dokare; *skentia '7' > *xetya > xeťa
- mb nd ŋg > m n n: *zinde 'lilia' > dine, *ambasu > amaso 'tchórz'
- pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnođe 'piwo' > pînođe; *brazira 'step' > bnazera 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnavwe
- między obstruentem a nosówką następuje wstawienie î w celu rozbicia zbitki: *sŋildu > sînildo 'łoś'
- l > y (po obstruencie): *rumpla 'dziura' > rupya 'nora'
- tr thr dr > ť ď: *thra '2' > ťa
- synkopa: *yalam- 'możliwy' > yalm-
Fonologia końcowa
Miejsce artykulacji |
zwarte | szczel. | nosowe | boczne | pół- otw. |
---|---|---|---|---|---|
Wargowe | p b | ɸ β f v |
m | w | |
Zębowe | t d | θ ð ţđ |
n | ||
Dziąsłowe | s z | l r~ɹ l r |
|||
Dziąsłowe miękkie | tsʲ dzʲ ť ď |
||||
Środkowojęzykowe | j y | ||||
Welarne | k g | x ɣ x ġ |
|||
Krtaniowe | h |
przednie | centralne | tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i | ɨ î |
u |
Średnie | e ɛ e ê |
o ɔ o ô | |
Otwarte | a |
Porównanie - liczby
Prahiperborejski | Mylziański | Ai-Zabuoţ | Ēk-Orapu | Êġa-Unţere | |
---|---|---|---|---|---|
1 | yekî | yek | yig | ya | ikî |
2 | thra | tra | ţra | ča | ťa |
3 | klou | klu | klau | kwō | kyu |
4 | skopu | skop | şob | sakapu | xopo |
5 | mura | mra | mur | mula | mura |
6 | spîthu | spet | fîţ | sapu | fîđo |
7 | skentia | šteca | şetti | saka | xeťa |
8 | wisko | fsko | iş | vīka | wixo |
9 | dimei | jmi | dimi | dimē | dimi |
10 | neitho | ñito | niţ | pwē | niđo |
11 | glowo | glovo | glu | pwēya | gyo |
12 | phrei | priy | fnai | pwēčha | vîni |