Języki hiperborejskie

Cechy charakterystyczne

Języki hiperborejskie są w większości umiarkowanie fleksyjne (choć zdarzają się i izolacja, i aglutynacja) i lewogłowowe. Występują w nich prefiksy, sufiksy, jak również zjawisko charakterystyczne - ablaut. Dość częsta jest też odmiana czasownika przez rodzaje i ewidencjalność, rzadziej występuje natomiast odmiana przez osoby. Jeśli chodzi o fonologię, często pojawiają się skomplikowane zbitki spółgłoskowe i palatalizacja, rzadkością są zaś spółgłoski zwarto-szczelinowe. Inną ciekawostką jest dwunastkowy system liczbowy.

Nazwa rodziny jest luźną (inspirowaną mitologią grecką) kalką noliczańskiej nazwy Ġaulid airuto čargak 'języki dzikiej północy'.

Prajęzyk

Fonologia

Spółgłoski	Zwarte	Szcz.	Nosowe	Półotwarte
Wargowe	pʰ p b		m	w
Dziąsłowe	tʰ t d	s z	n	l r
Tylnojęzykowe	kʰ k g		ŋ	j y
Krtaniowe		h

Samogłoski i dyftongi	Prz.	Cent.	Tyl.
przymknięte	i	ɨ î	u ui
średnie	e ei eu		o oi ou
otwarte		a ai au

Sylaby miały postać (s)C(r, l, y, w)V(r l n)

Rzeczownik

Rzeczownik nie odmieniał się przez przypadki (choć niekiedy rekonstruuje się końcówkę -ti dla biernika). Liczbę mnogą tworzył formant -ya, a kolektywną -ru

Przymiotnik

Przymiotnik odmieniał się przez liczby i rodzaje. Końcówki były najpewniej identyczne z odmianą czasownika przez rodzaje. Również przysłówek był formą przymiotnika. Dodatkowo istniał też stopień wyższy.

Czasownik

Czasowniki w prajęzyku odmieniały się przez rodzaj (za pomocą ablautu) i czas (za pomocą końcówek). Stosunkowo niewielka liczba możliwych czasowników zmusiła użytkowników prajęzyka do wprowadzenia czasowników seryjnych.

Nie jest jasny status ewidencjalności w prajęzyku.

Języki potomne

Przedstawione tu języki hiperborejskie to jedynie cztery najlepiej znane, w rzeczywistości istnieje ich ponad 70. Rodzina hiperborejska dzieli się na pięć gałęzi. Cztery z nich występują w górach Knotu, piąta to gałąź stepowa, do której należą m.in. omówione poniżej mylziański i Ēk-Ōłapu. Pod względem fonetycznym cechuje ją zanik przydechu i przejście połączeń w rodzaju /an en/ w samogłoski nosowe.

Ika-Melźañ (mylziański)

• pt kt > t: *ptagua 'ogień' > *tagua > tagwa > tagva
• ks > s (w nagłosie) > *ksari 'rzeka' > sar-oc 'strumień'
• ph th kh > p t k: *narthi 'powietrze' > narac

• Ci > C' (przed samogłoską): *skentia' '7' > skent'a > sk'et'a > šteca
• u > w (przed samogłoską): *huara 'ciąć' > *hwara > fara
• e > 'e se 'aby' > śe
• i u > e o (w sylabach parzystych licząc od końca; w nieparzystych zanikają; /i/ pozostawia po sobie palatalizację, oprócz pozycji przed spółgłoską przedniojęzykową): prothi 'kumys' > proc
• î > e : *khaitînu 'kot' > käten 'kocię'

• ai > ä (akcentowane) ; e (nieakcentowane): *tumail- > tmäl- 'czarny'
• oi > ö (akcentowane) ; ü (nieakcentowane): *doila 'woda' > dölä
• ei > 'i: mleinar- 'magiczny' > mľinar 'dziw'
• ui > i: *guirî 'głowa' > gire
• ui > ü (po spółgłosce przedniojęzykowej) > luiter 'biały' > lücer-
• au > o: *splautu 'pępek' > splot 'brzuch'
• ou > u: *zouriŋa 'jezioro' > zurma
• eu > 'ü: *seun(u)-kasaku 'spadanie liści' > śunkasak 'jesień'

• an en in on un în > a e i u u e : *blanku 'pustka' > blak 'noc'; *dento 'ramię' > jeto; *tinkro 'pająk' > cikro; *diompha 'strumień' > jupa; *rumpla 'dziura' > šu-rupla 'górnik'; *drîns- > dres- 'słaby'

• TarT TerT TorT TalT TelT TolT > TraT TreT TroT TlaT TleT TloT: kharma 'bajka' > krama ; derlo 'pazur' > drelo ; storp- 'radosny' > strop- 'pijany'
• TirT TurT TilT TulT > TreT TroT TleT TloT: milhî 'jeżyna' > mleve , dulgam- 'słodki' > dlogam-
• po /n l r/ i zbitkach kończących się na /w/ nie ma przestawki: *nargi 'wilk' > narž

• 'e 'ü > 'a 'u (przed twardą) : *skleuthu 'piasek' > *skľüt > skľut 'ziemia'

• t' d' s' z' n' l' > c j ś ź ñ ľ: *noisue 'oko' > nöśve
• r' > r: *zaria 'nos' > *zar'a > zara
• p' b' w' m' > p b v m (przed /e i ü/ lub spółgłoską): *phetulo 'gruszka' > p'etlo > petlo
• p' b' w' m' > py by vy my (przed pozostałymi samogłoskami) > beraki 'źrebię' > byaraš
• k' g' > š ž: *kueidi- 'zielony' > švij-
• ŋ' > ñ : *ŋelhati 'namiot' > ñelvac
• ŋ > m: *roiŋo 'kość' > römö
• h' > y : *hezu 'usta' > *h'ez > h'az > yaz
• st' sk' > śt št: *goste 'wątroba' > gośte
• pw, hw > f: *phuoli 'czas' > foľ 'rok'
• h > v : *glîhu 'szyja' > glev
• w > f (przed bezdźwięczną): *wisko '8' > *v'sko > fsko
• w > v (gdzie indziej): *glowo '11' > glovo
• yl- yr- > źl źr: *yarmoulu 'koń' > *yramul > źramul

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji	zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	p b	f v	m
Dziąsłowe	t d	s z	n	l ~ ɫ l
Miękkie	c ɟ c j	ɕ ʑ ś ź	ɲ ñ	ʎ ľ	j y
Szczytowe		ʂ ʐ š ž			ɻ r
Welarne	k g

Samogłoski

Szereg	neutralny	przedni	tylny
Przymknięte	i	y ü	u
Średnie	e	ø ö	o
Otwarte		æ ä	a

Ai-Zabuoţ

• sp st sk > f ţ ş: *splautu 'pępek' > flaud; *goste 'wątroba' > goţ 'żołądek' ; *skagai 'robak' > şagai
• ph th kh > f ţ h: *phetulo 'gruszka' > fedul; *khaitînu 'kot' > haidîn

• samogłoski w wygłosie > 0: *huara 'ciąć' > şo-huar 'miecz'
• p t k > b d g (po samogłosce) : *beraki 'źrebię' > berag 'nastolatek'

• yî > yi (w nagłosie): Yîphrothe 'nazwa rzeki (myl. Yeproce) > Yifnoţ
• yî, îy > i: *bayîke 'młot' > baïg
• wî, îw > u: *rîwakha 'wiatr' > ruah 'dusza'
• ye > yi (w sylabach zamkniętych): *yekî '1' > yig
• eu > î: *skleuthu 'piasek' > şlîţ 'pył'
• ei ey > i: *kueidi- 'zielony' > kuïdi (niekiedy ei > ai: *phrei '12' > fnai)
• ou ow > u: *zouriŋa 'jezioro' > zuriŋ 'morze' (niekiedy ou > au: *klou '3' > klau)
• ai au oi > ae ao oe (przed wygłosowym /l r m n ŋ/): *kelaino 'fragment' > kelaen; roiŋo 'kość' > roeŋ
• er ir > ei i (w wygłosie sylaby): derlo 'pazur' > deïl

• w > 0: *wisko '8' > iş
• y > 0 (między samogłoskami): *bayali 'tyłek' > baal
• z > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie) : *mazd- 'mądry' > mad
• h > 0 (przed spółgłoską i w wygłosie): *moilaha 'błoto' > *moilah > moila 'bagno'. Zmiana ta nie dotyczy /h/ pochodzącego z *kh

• ŋ > n (przed /h/): *wiŋkhu 'siostra' > *iŋh > inh
• pt kt > fţ kţ: *ptagua 'ogień' > fţagu 'pożar'; *ktanida 'potwór' > kţanid 'okrutny'

• mp nt ŋk > pp tt kk: *zonkari 'światło księżyca' > zokkar 'blask'; *skentia '7' > şetti
• mb nd ŋg > mm nn nŋ: *zinde 'lilia' > zin, *ambasu > ammas 'tchórz'
• pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnoţ 'piwo'; *brazira 'step' > bnazi 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnabu
• pełnogłos w wygłosie (po zaniku samogłosek): *nargi 'wilk' > kî-narag 'wilkołak'

• W wygłosie często dodaje się końcówkę -(o)ţ nieznanego pochodzenia, zwłaszcza w wyrazach jednosylabowych, np. *hezu 'usta' daje zabuothskie hezuţ zamiast oczekiwanego **he.

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji	zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	p b	f	m
Zębowe	t d	θ ţ	n
Dziąsłowe		s z		l r~ɹ l r
Zadziąsłowe		ɧ ş			j y
Welarne	k g	x~h h	ŋ

Samogłoski

	przednie	centralne	tylne
Przymknięte	i	ɨ î	u
Średnie	e		o
Otwarte		a

Ēk-Ōłapu

Jest to język wyjątkowy wśród hiperborejskich, gdyż dopuszcza jedynie sylaby typu CV. Inne osobliwości to dziesiątkowy system liczbowy i odmiana czasownika przez osoby. Są one zapewne skutkami oddziaływania jakiegoś substratu.

• tr thr dr > č č j: thra '2' > ča
• r > l: *ropta 'łuk' > lapata
• pl phl bl ml > pw phw bw mw: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu; *brazira 'step' > bwasila 'łąka'
• kl khl gl ŋl > kw khw gw ŋw: *grabue 'żmija' > gwabō 'smok'
• sl, hl > ł: *slut- 'łatwy' > łut- 'lekki', *hlanitu 'płaszcz' > łanitu 'burka'
• s > sa (w nagłosie przed spółgłoską): *skagai 'robak' > sakagē
• pt kt ks> pat kat: *ropta 'łuk' > lapata, *dinksu 'dzik' > dękasu
• e o > a: *goste 'wątroba' > gāta
• Vr Vl Vs > V: *narthi 'powietrze' > nāti
• ai ia > ē: *tumail- > tumēl- 'czarny'; *skentia' '7' > sakatē
• au ua > ō: *seunu 'liść' > *saunu > sōnu; *huara 'ciąć' > hōla
• ara > ā: *mleinaraku 'magia' > mwēnāgu
• ui > ū: *guirî 'głowa' > gūli 'mózg'
• î > i (po spółgłosce przedniojęzykowej)
• î > u: *îrau 'gwiazda' > ulō
• an > ą: *dento 'ramię' > dąda 'ręka'
• in > ę: *tinkro 'pająk' > tękwa
• un > ǫ: *rumpla 'dziura' > lǫpwa
• z > d (w nagłosie): *zaria 'nos' > dalē
• z > s (gdzie indziej): *hezu 'usta' > hasu
• w > v: *wisko '8' > vīko

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji		zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	zwykłe	p b p b		m		ʋ v
	labial.	pʷ bʷ pw bw		mʷ mw
Dziąsłowe		t d t d	s ɬ s ł	n	l
Zadziąsłowe		ʧ ʤ č j	ʃ š			j y
Welarne	zwykłe	k g k g		ŋ
	labial.	kʷ gʷ kw gw		ŋʷ ŋw
Krtaniowe			h

Samogłoski

	przednie	centralne	tylne
Przymknięte	i i: i ī		u u: u ū
Średnie	e: ɛ̃: ē ę		o: ɔ̃: ō ǫ
Otwarte		a a: ã: a ā ą

Êġa-Uţere

• sp st sk > f ţ x: *splautu 'pępek' > fyôto; *goste 'wątroba' > goţe 'żołądek' ; *skagai 'robak' > xaġê
• ph th kh > v đ ġ: *phetulo 'gruszka' > vetulo; *khaitînu 'kot' > *ġêtîno
• pt kt > ft kht: *ptagua 'ogień' > ftawa
• ks > sk: *dinksu 'dzik' > dinsko 'grubas'
• b d g > v đ ġ (między samogłoskami)
• ai au > ê ô: *khaitînu 'kot' > *ġêtîno; *îrau 'gwiazda' > îrô
• ei oi eu ou > i u: *gleitu 'dziewczyna' > glito 'córka'; *seunu 'liść' > suno
• ie uo > i u: *kiedu 'kwiat' > kido; *phuoli 'czas' > vule
• i u (w wygłosie) > e o: *narthi 'powietrze' > narte
• i u (przed samogłoską) > y w: *zaria 'nos' > darya 'twarz'
• ŋ > n: *roiŋo 'kość' > rino
• mp nt ŋk > p t k: *zonkari 'światło księżyca' > dokare; *skentia '7' > *xetya > xeťa
• mb nd ŋg > m n n: *zinde 'lilia' > dine, *ambasu > amaso 'tchórz'
• pr br fr mr kr gr > pn bn fn mn kn gn: *prothi 'kumys' > pnođe 'piwo' > pînođe; *brazira 'step' > bnazera 'pustynia'; *grabue 'żmija' > gnavwe
• między obstruentem a nosówką następuje wstawienie î w celu rozbicia zbitki: *sŋildu > sînildo 'łoś'
• l > y (po obstruencie): *rumpla 'dziura' > rupya 'nora'
• tr thr dr > ť ď: *thra '2' > ťa
• synkopa: *yalam- 'możliwy' > yalm-

Fonologia końcowa

Spółgłoski

Miejsce artykulacji	zwarte	szczel.	nosowe	boczne	pół- otw.
Wargowe	p b	ɸ β f v	m		w
Zębowe	t d	θ ð ţđ	n
Dziąsłowe		s z		l r~ɹ l r
Dziąsłowe miękkie	tsʲ dzʲ ť ď
Środkowojęzykowe					j y
Welarne	k g	x ɣ x ġ
Krtaniowe		h

Samogłoski

	przednie	centralne	tylne
Przymknięte	i	ɨ î	u
Średnie	e ɛ e ê		o ɔ o ô
Otwarte		a

Porównanie - liczby

	Prahiperborejski	Mylziański	Ai-Zabuoţ	Ēk-Orapu	Êġa-Unţere
1	yekî	yek	yig	ya	ikî
2	thra	tra	ţra	ča	ťa
3	klou	klu	klau	kwō	kyu
4	skopu	skop	şob	sakapu	xopo
5	mura	mra	mur	mula	mura
6	spîthu	spet	fîţ	sapu	fîđo
7	skentia	šteca	şetti	saka	xeťa
8	wisko	fsko	iş	vīka	wixo
9	dimei	jmi	dimi	dimē	dimi
10	neitho	ñito	niţ	pwē	niđo
11	glowo	glovo	glu	pwēya	gyo
12	phrei	priy	fnai	pwēčha	vîni