Cechy charakterystyczne[]
Języki kusajryckie są w większości fleksyjne, ergatywne i prawogłowowe. Formy fleksyjne czasownika są tworzone często za pomocą infiksów. Inną wspólną cechą jest istnienie rzeczowników relacyjnych.
Nazwa rodziny pochodzi od Kusajry (noliczańskie Kusaira, dinkerdyjskie Kucairā, tulahijskie Kucīra) - mitycznego zatopionego lądu skąd rzekomo pochodzili przodkowie ludów mówiących tymi językami.
Prajęzyk[]
Spółgłoski[]
Wargowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Tylno- językowe |
Języczkowe | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
środkowe | boczne | ||||||
Zwarte | p b | t d | k g | q | |||
Zwarto- szczelinowe |
ts dz c ż |
tɬ tl |
tʃ dʒ č j |
||||
szczelinowe | s z | ɬ ł |
ʃ š |
h | |||
Nosowe | m | n | |||||
Półotwarte | w | l | j y |
||||
Drżąca | r |
Samogłoski[]
krótkie | a i u ə |
---|---|
długie | a: e: i: o: u: ā e ī o ū |
dyftongi | aj aw ai au |
Fonotaktyka[]
Maksymalną strukturą sylaby było CVC, gdzie V mogło być samogłoską długą, krótką lub dyftongiem, lub CVCC, jeśli V było samogłoską krótką. Dyftongi nie występowały przed wygłosowymi *l r.
Rzeczownik[]
Rzeczowniki odmieniały się przez przypadki, ale nie da się zrekonstruować ich ilości. Wiadomo jednak że prakusajrycki był ergatywny.
Czasownik[]
Podstawowe końcówki odmiany przez osoby to:
osoba | czas teraźniejszy |
---|---|
1 l.p. | -ǝn |
2 l.p. | -āš |
3 (żywotny) | -ū |
3 (nieżywotny) | -e |
1 l.mn. ekskl. | -ul |
1 l.mn. inkl. | -ak |
2 l.mn. | -od |
W prawie wszystkich językach kusajryckich (oprócz tulahijskiego) trzecia osoba liczby mnogiej i pojedynczej jest identyczna.
Prawdopodobnie istniało wiele czasów, tworzonych za pomocą infiksów, lecz nie jesteśmy w stanie ich zrekonstruować. Infiksy w północnych i południowych językach kusajryckich różnią się bowiem tak ze względu na brzmienie, jak i funkcję.
Słownictwo[]
Ze słownictwa wspólnego wszystkim językom należącym do rodziny można wyciągnąć wnioski na temat życia ludów prakusajryckich. Byli oni zapewne społecznością patriarchalną, rządzoną przez wodzów (*atarīg). Prakusajryci wyznawali jakąś monoteistyczną religię naturalną. Głównym przedmiotem kultu były ciała niebieskie: słońce (*šib) i dwa księżyce (*pajī, *wīral), określane później przez Noliczan jako "serce i dwoje oczu Boga". Znane były zwierzęta hodowlane, czego dowodzą osobne nazwy dla samców i samic tych gatunków, takie jak koń (*nincur, *ahūz), świnia (*māpīd, *mījan), osioł (*kaicum, *sǝhāj) i pies (*sabał, *yutǝrā), jak też uprawa roli, o czym świadczą czasowniki oznaczające sianie (*mitwǝb-, być może pierwotnie 'tworzyć podobne') i oranie (*żokur-, por. *żok- 'drapać').
Podział[]
Gałąź północna[]
Do gałęzi tej należą języki: tulahijski i muttabski (grupa zachodnia) oraz harański i języki szikuppańskie (grupa wschodnia). Szikuppański południowy, harański i muttabski są wzajemnie zrozumiałe, podczas gdy szikuppański północny jest najbardziej odmiennym wśród wszystkich języków kusajryckich.
Typowe cechy fonetyczne to:
- Zanik dyftongów /aj aw/, które upraszczają się do /e: o:/, np. *aurid 'ucho' > harańskie ōrēt
- Ubezdźwięcznienie /dz dʒ/ do /ts tʃ/, np. *saużim 'świstak' > tul. sūcim 'brzydal'; *łajai '7' > tul. łači
- Połączenia nosówek ze zwartymi lub zwarto-szczelinowymi przechodzą w geminaty, np. /nt/ -> /tt/, /nd/ -> /nn/, np. *yantal 'źródło' > tul. yattatl; *mandatl 'domy' > tul. mannatl.
- Przejście /q/ w zwarcie krtaniowe, np. qalā 'południe' > tul. ala.
W tulahijskim dodatkowo /i: u:/ ulegają dyftongizacji do /aj aw/ w sylabach otwartych: *tlīdā 'dzień' > tlaira. Prakusajryckie /e: o:/ natomiast stają się /i: u:/. Inną cechą tulahijskiego jest ubezdźwięcznienie /b g z/ do /f x s/, np. *zāqīn 'opinia' > tul. sā'īn 'uczucie', *hādib 'dusza' > hārif
Gałąź południowa[]
Należą tu języki: noliczański (de facto trzy języki: standardowy, wschodni i zachodni), zimergijski (de facto separatystyczny odłam zachodniego noliczańskiego) i dinkerdyjski (język w którym spisano większość kusajryckich legend z czasów przed Nurhabimem, wymarły w VII wieku).
Typowe cechy fonetyczne to:
- Synkopa przed /l r/, np. *naukurī 'sokół' > dink. nōkrī, nol. nokri; *datalī 'wyniosły' > dnk. daklī, nol. datri;
- Osłabienie /s/ do /h/ (z wyjątkiem nagłosu i pozycji po /i u/ lub przed /p t/), np. *pasar 'śmierć' > nol. pahar
- Przejście /tɬ/ w /ʧ/, np. *tlak 'jeden' > nol. čak
- Frykatywizacja dźwięcznych afdrykat, np. *saużim 'świstak' > nol. sauzim
- Spółgłoska /q/ zachowała się w dinkerdyjskim, ale przeszła w /ɣ/ w noliczańskim. Stąd dink. qalā 'południe' vs. nol. ġala; dink. ušqāl 'chusta' vs. nol. ušxal.
- W dinkerdyjskim szwa przeszła w /a/, w noliczańskim najczęściej stała się /e/, przed półotwartą /a/ a przed nosówką /i/. Stąd dink. šaribōn 'miłość' < *šǝribān vs. nol. šariban czy dink. zawālan 'tańczę' < *zǝwālǝn vs. nol. zewalin 'bawię się'.
Porównanie - liczby[]
Cyfra | Prakusajrycki | Noliczański | Dinkerdyjski | Zimergijski | Tulahijski |
---|---|---|---|---|---|
1 | *tlak / *cak | čak | cak | ca' | tlak |
2 | *dō | do | dō | do | dū |
3 | *šīg | šig | šīg | šiə | šī |
4 | *małk | maxk | maš | maxk | mał |
5 | *anā | ana | anā | anə | ana |
6 | *zōrun | zorun | zōrun | zorų | sūrun |
7 | *łajē | xaje | šažē | xaji | łači |
8 | *tasī | tahi | tahī | tahi | tasi |
9 | *pēł | pex | pēš | pex | pīł |
10 | *šōd | šod | šōd | šot | šūr |