Języki kusajryckie

Cechy charakterystyczne

Języki kusajryckie są w większości fleksyjne ergatywne i prawogłowowe. Derywaty i formy fleksyjne są tworzone prawie wyłącznie przez dodawanie końcówek. Inną wspólną cechą jest istnienie rzeczowników relacyjnych.

Nazwa rodziny pochodzi od Kusajrytów (noliczańskie Kusayrak, dinkerdyjskie Kusāyarat, tulahijskie Kuciyārītl) - mitycznego klanu bohaterów z pogańskich legend wspólnych ludom tej rodziny, trochę podobnych do abchaskiego eposu o Nartach.

Prajęzyk

Spółgłoski

	Wargowe	Dziąsłowe		Zadziąsłowe	Tylno- językowe	Krtaniowe
		środkowe	boczne
Zwarte	p b	t d			k g	ʔ '
Zwarto- szczelinowe		ts dz c z	tɬ tl	tʃ dʒ č j
szczelinowe		s	ɬ ł	ʃ š		h
Nosowe	m	n
Półotwarte	w		l	j y
Drżąca		r

Samogłoski

krótkie	a i u ə
długie	a: i: u: ā ī ū
dyftongi	aj aw ai au

Fonotaktyka

Maksymalną strukturą sylaby było CVCC, a samogłoski długie i dyftongi nie mogły występować przed zbitkami spółgłoskowymi.

Rzeczownik

Deklinacja I - rzeczowniki kończące się na -ā - przykład: čidā 'dzień'

przypadek	l.poj.	l.mn
absolutyw	čidā	čidatl
ergatyw	čidal	čidauš
dopełniacz	čidaha'	čidanai
refleksyw	čidām	čidāmak
adwerbial	čidarā

Deklinacja II - rzeczowniki kończące się spółgłoską - sabał 'pies' - lub dyftongiem - pīrai 'czyn'

przypadek	l.poj.	l.mn
absolutyw	sabał, pīrai	sabałatl, pīrayatl
ergatyw	sabałəl, pīrayəl	sabałuš, pīrayuš
dopełniacz	sabałəha', pīraiha'	sabałnai, pīrainai
refleksyw	sabałəm, pīrayəm	sabałəmak, pīrayəmak
adwerbial	sabałā, pirayā

Deklinacja III - rzeczowniki kończące się ī ū misnū - 'gwiazda'

przypadek	l.poj.	l.mn
absolutyw	misnū	misnuyatl
ergatyw	misnul	misnūš
dopełniacz	misnuha'	misnunai
refleksyw	misnuyəm	misnūmak
adwerbial	misnuyā

Czasownik

Czasowniki dzieliły się na cztery grupy, w zależności od końcowej samogłoski rdzenia: a i u lub ə

Podstawowe końcówki to:

osoba	czas teraźniejszy
1 l.p.	-n
2 l.p.	-š
3 l.p.	-t
1 l.mn. ekskl.	-łt
1 l.mn. inkl.	-l
2 l.mn.	-r
3 l.mn.	:

W trzeciej osobie liczby mnogiej występowało wzdłużenie samogłoski tematycznej; szwa wzdłużało się do ā.

Czas przeszły tworzono przez wydłużenie tematu: i -> aya, u -> awa, a -> aha, ə -> əhə. Czas przyszły powstawał przez powtórzenie samogłoski rdzennej po końcówce osobowej i dodanie t w wygłosie:

mandi- 'jeść'

mandit 'on je'

mandayat 'on jadł'

manditit 'on będzie jadł'

Prawdopodobnie istniało więcej form czasownika, tworzonych za pomocą infiksów, lecz nie jesteśmy w stanie ich zrekonstruować. Infiksy w północnych i południowych językach kusajryckich różnią się bowiem tak ze względu na brzmienie, jak i funkcję.

Słownictwo

Ze słownictwa wspólnego wszystkim językom należącym do rodziny można wyciągnąć wnioski na temat życia ludów prakusajryckich. Byli oni zapewne społecznością patriarchalną, rządzoną przez wodzów (*atǝrīg). Funkcje religijne sprawowały natomiast kobiety-szamanki (*širnān). Głównym przedmiotem kultu były ciała niebieskie: słońce (*šib), dwa księżyce (*pajī, *wīral) i gwiazdy (*misnūyatl). Znane były zwierzęta hodowlane, czego dowodzą osobne nazwy dla samców i samic tych gatunków, takie jak koń (*nincur, *ahūz), świnia (*māpīd, *mījan), osioł (*kaicum, *sihāj) i pies (*sabał, *yutǝrā), natomiast nie znano jeszcze uprawy roli.

Podział

Gałąź północna

Typowe cechy fonetyczne to:

• Zanik dyftongów /aj aw/, które upraszczają się do /a:/, np.. *kail 'woda' > tulahijskie kātl
• Połączenia /aʔi aʔu/ /a:ʔi a:ʔu/ ulegają metatezie do /ija/ /uwa/ /ija:/ /uwa:/, np. *sā'učim 'świstak' > tul. suāčim 'brzydal (b. potocznie)'; *ta'ikand 'brązowy' > *tiakan 'rudy'
• Ubezdźwięcznienie /dz dʒ/ do /ts tʃ/, np. *bizǝdit *(on) walczy > tul. bicirit
• Połączenia nosówek ze zwartymi lub zwarto-szczelinowymi przechodzą w geminaty, np. /nt/ -> /tt/, /nd/ -> /nn/, np. *yantal 'źródło' > tul. yattatl; *mǝndatl 'domy' > tu. 'minnatl'
• Przejście /r/ w /l/ po wysokiej spółgłosce w wygłosie sylaby, np. *mayūr 'żuraw' > tul. miūl

Do gałęzi tej należą języki: tulahijski i muttabski (grupa zachodnia) oraz harański i języki szikuppańskie (grupa wschodnia). Szikuppański południowy, harański i muttabski są wzajemnie zrozumiałe, podczas gdy szikuppański północny jest najbardziej odmiennym wśród wszystkich języków kusajryckich

Gałąź południowa

Typowe cechy fonetyczne to:

• Uproszczenie /aj aw/ do /e: o:/, np. *kail 'woda' > dinkerdyjskie kēw noliczańskie kel
• Synkopa przed /l r/, np. *naukurī 'sokół' > dink. nōkrī, nol. nokri; *datalī 'wyniosły' > dnk. daklī, nol. datri; Szwa ulega synkopie bardziej nieregularnie, np. *bizǝdi' *(on) walczy > nol. bizde
• Przejście wygłosowego /p/ w zwarcie krtaniowe, np. *siptā 'pająk' > nol. seta
• Połączenia /aʔ iʔ uʔ/ przechodzą w /a: e: o:/, np. *di' 'jest' > nol. de; również po spółgłoskach zanika zwarcie krtaniowe, np. *sur'ī 'stopa' > dink. sūrī
• Tendencja do frykatywizacji /dz dʒ/ do /z ʒ/, np. *jirg 'świt' > dink. žirig
• Osłabienie /s/ do /h/ (z wyjątkiem nagłosu i pozycji po /i u/ lub przed /p t/), np. *basar 'śmierć' > nol. bahar
• Przejście /tɬ/ w /t/, np. *ā'irutl 'północ' > dink. āyarut, nol. ayrut

Należą tu języki: noliczański (de facto trzy języki: standardowy, wschodni i zachodni), zimergijski (de facto separatystyczny odłam zachodniego noliczańskiego) i dinkerdyjski (język w którym spisano większość legend z czasów przed Nurhabimem, obecnie wymarły).

Porównanie - liczby

	Prakusajrycki	Gałąź południowa			Gałąź północna
					Grupa zachodnia		Grupa wschodnia
		Noliczański	Dinkerdyjski	Zimergijski	Tulahijski	Muttabski	Harański	Szikuppański-Pd	Szikuppański-Pn
1	*maut	mot	mō	mo'	mād	måd	måt	māt	meit
2	*dau	do	dō	do	dād	då	då	dā	dou
3	*šīgā	šiga	šīgā	šiyə	šīha	šīğa	šīga	sīga	saige
4	*małk	maxk	maś	maxk	mał	mał	mał	maš	maš
5	*a'nā	ana	ānā	anə	an'a	anha	anha	ana	ane
6	*zu'rū	zoru	zōrū	zoru	cur'u	curhu	curhu	curu	coru
7	*łajai	xaže	śažē	xaji	łačā	łačå	łāča	šacā	šacou
8	*tlasīb	tahib	tahīb	təhip	tlasīv	tlasīv	tlāsib	čezīp	čezaip
9	*paił	pex	pēś	pex	pāł	påł	påł	pāš	peiš
10	*šaud	šod	šōd	šot	šār	šår	šåd	sāt	seit