Klasyczny język eirski (kleir. vedeirean lein, vedeireane thedeis) należy do grupy języków eirskich w obrębie wielkiej darańskiej rodziny językowej. Przez stulecia pozostawał językiem literackim wszystkich ludów eirskich, a w pewnej mierze również Tosinów.
Historia języka[]
Plemiona eirskie, od czasów legendarnej Wędrówki Ojców (umieszczanej tradycyjnie około V-III w. p.n.e.) zamieszkujące obszar Eirii, pierwotnie najprawdopodobniej posługiwały się jednym językiem. Niskie zagęszczenie osadnictwa na znacznej przestrzeni sprawiło jednak, że już około II w n.e. dialekty poszczególnych plemion różniły się od siebie znacznie, co pociągało za sobą różnice w przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie pieśniach o Wędrówce Ojców i o bohaterach kulturowych. W wyniku działalności wędrownych bardów przed końcem IV wieku n.e. wyłonił się ponaddialektalny standard językowy, znany jako język staroeirski. Standard ten w pełni odpowiadał wymogom ustnej literatury, okazał się jednak niewystarczający, kiedy na przełomie VII i VIII stulecia powstało Królestwo Irathei (tak zwane Stare Państwo). Również rozprzestrzenienie torianizmu w Eirii wywołało zapotrzebowanie na przekład Kanonu Pism na wspólny język zrozumiały dla wiernych.
Forma języka staroeirskiego, zmodernizowana i przybliżona do języka mówionego, używana w kancelarii królewskiej Irathei oraz we wczesnym eirskim Kościele Toriańskim nazywana jest klasycznym językiem eirskim. Standard ten stanowił swego rodzaju kompromis pomiędzy żywym językiem Irathów a sztuczną, literacką normą ustnej poezji staroeirskiej.
Ekspansja polityczna i kuturowa Starego Państwa Irathejskiego, ośrodka i protektora torianizmu i kultury aldoryjskiej, walnie przyczyniły się do przyjęcia klasycznego języka eirskiego przez pozostałe kształtujące się państwa eirskie (Seilię i Saighar) a także, w pewnej mierze, przez Tosinię. Wspólny język piśmiennictwa sprzyjał utrzymaniu więzi kulturowych między ludami, których języki wernakularne oddalały się od siebie coraz bardziej.
Na wieki XI-XIII przypada ogólny upadek polityczny, gospodarczy i kulturalny Irathei. W tym czasie ośrodki piśmiennictwa eirskiego rozwijają się niezależnie w Adanii (zachodnia część dawnej Irathei), Eirii (wschodnia część) i Saigharze. W Tosinii i Seilii klasyczny język eirski zostaje zarzucony na rzecz komplementarnego użycia języka aldoryjskiego i języków wernakularnych. Na pozostałym obszarze język klasyczny ulega coraz znaczniejszym wpływom miejscowych dialektów, co prowadzi do zepsucia języka i odejścia od klasycznej normy.
Okres rozwoju humanizmu toriańskiego zbiegł się w czasie z odzyskiwaniem przez Iratheę utraconych ziem i prestiżu (tzw. Nowe Państwo). Zaowocowało to renesansem piśmiennictwa klasycznoeirskiego, jak również rozwojem i standaryzacją języków wernakularnych. Do jednego i drugiego walnie przyczyniła się twórczość humanisty Ogha an Morhair, którego dzieło pt. Anthammeineis ('Gramatyka', dosł. 'Słowoskładanie') stanowi pierwszą w historii kodyfikację gramatyki klasycznego języka eirskiego.
W XV i XVI wieku klasyczny język eirski używany jest w Irathei i Saigharze komplementarnie z kształtującymi się literackimi normami języków narodowych.
Pismo eirskie[]
Klasyczny język eirski zapisywany jest własnym alfabetem, stanowiącym modyfikację pisma aldoryjskiego. W celach naukowych w naszym świecie używa się transliteracji łacińskiej.
Alfabet łaciński (transliteracja): a, ae, ai, b, bh, c, ch, d, dh, e, ei, g, gh, h, i, l, m, n, ng, o, oi p, ph, r, s, t, th, u, ui y
Uwaga: litera "c" zawsze, również przed "e", "i", "y", czytana jest jako /k/.
Litera "i" oznaczać może samogłoskę /i/ bądź spółgłoskę /j/. Podobnie litera "u" oznaczać może samogłoskę /u/ bądź spółgłoskę /w/.
Litera "y" oznacza dyftong [ij].
Fonetyka[]
Spółgłoski[]
Klasyczny język eirski posiada następujące fonemy spółgłoskowe:
- nosowe: /m/ - m, /n/ - n, /ŋ/ - ng
- zwarto-wybuchowe: /b/ - b, /p/ - p, /d/ - d, /t/ - t, /g/ - g, /k/ - c
- szczelinowe: /β/ - bh, /ɸ/ - ph, /ð/ - dh, /θ/ - th, /s/ - s, /ɣ/ - gh, /x/ - ch, /h/ - h
- drżące: /r/ - r
- boczne: /l/ - l
- półsamogłoski: /w/ - u, /j/ - i
Spółgłoski /m/, /n/, /ŋ/, /r/, /l/ i /s/ mogą ulec wzdłużeniu, zapisuje się je wówczas jako podwojone:
- /m:/ - mm, /n:/ - nn, /ŋ:/ - nng, /r:/ - rr, /l:/ - ll, /s:/ - ss
Samogłoski[]
Fonemy samogłoskowe języka eirskiego są następujące:
- przednie: /æ/ - ae, /e/ - e, /i/ - i
- tylne: /ɒ/ - a, /o/ - o, /u/ - u
Jako dyftongi traktowane są następujące połączenia samogłosek z półsamogłoskami:
- [aw] - au, [ew] - eu, [iw] - iu, [ow] - ou
- [aj] - ai, [ei] - ei, [ij] - y, [oj] - oi, [uj] - ui
Budowa sylaby[]
Sylaba w klasycznym języku eirskim ma postać sprowadzalną do schematu (O)N(C). Ośrodkiem sylaby może być jedynie samogłoska. Nagłos i wygłos sylaby stanowić może spółgłoska pojedyncza, podwojona, bądź zbitka spółgłoskowa.
Dopuszczalne zbitki spółgłoskowe w obrębie jednej sylaby mają postać NN, RR, RN, NB, RB lub BR, gdzie N oznacza /m/, /n/ lub /ŋ/, R /r/, /l/ lub /s/, a B dowolną spółgłoskę zwarto-wybuchową, bądź szczelinową poza /s/ i /h/.
Spółgłoska /h/ pojawia się wyłącznie w nagłosie wyrazu. Jeśli w wyrazie złożonym /h/ znajdzie się w pozycji innej niż nagłosowa, zanika. Warto pamiętać, że ortografia nie zawsze odpowiada tu wymowie, np. nazwę miejscową Morhaer czyta się [mor'ær].
Powyższe reguły nie zawsze obowiązują w przypadku wyrazów zapożyczonych.
Prozodia[]
Klasyczny język eirski nie różnicuje iloczasu samogłosek. Sylaby dzieli się na krótkie (lekkie) i długie (ciężkie) na podstawie ich budowy. Sylaba otwarta z pojedynczą samogłoską w ośrodku jest zawsze lekka, sylaba zamknięta i otwarta z ośrodkiem dyftongicznym - ciężka.
Akcent w klasycznym języku eirskim pada na ostatnią sylabę rdzenia, żeby poprawnie postawić akcent potrzebna jest zatem znajomość budowy słowotwórczej wyrazu.
Fleksja nominalna[]
Kategoria imienia obejmuje następujące części mowy: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik oraz zaimek. Wszystkie imiona odmieniają się przez przypadki (nominativus, genetivus, dativus, accusativus, vocativus). Rodzaj jest kategorią klasyfikacyjną dla rzeczownika, fleksyjną dla przymiotnika, liczebnika i zaimka. Liczba jest kategorią klasyfikacyjną dla liczebnika, fleksyjną dla rzeczownika, przymiotnika i zaimka.
Klasyczny język eirski posiada trzy liczby: pojedynczą, podwójną i mnogą, oraz dwa rodzaje: męski i żeński.
Deklinacja I[]
W deklinacji I odmieniają się rzeczowniki zakończone w nom. sg. na spółgłoskę. Rzeczowniki te utraciły dawne końcówki nom. sing. masc. -e oraz gen. sing. masc. -i, pozostałością po nich jest obecność alternacji samogłosek w temacie rzeczownika. Jest to najbardziej charakterystyczna cecha deklinacji I, którą z tego powodu nazywa się alternacyjną.
Do deklinacji I należą przeważnie rzeczowniki masc., np. bhaer, bhair 'pan', their, their 'książę', ale także pewna liczba rzeczowników fem., np. gylch, gylch 'ziemia'.
Temat rzeczownika I deklinacji posiada trzy formy ('stopnie'). Stopień I jest używany we wszystkich formach pluralis i dualis. Stopień II jest obecny w nom. i voc. sing., stopień III w gen. i acc. sing. Dat. sing. może być tworzony od tematu w II lub III stopniu.
Stopień I i II są identyczne, z wyjątkiem klasy rzeczowników z obocznością -a-/-ae-. Rzeczowniki, których ostatnią samogłoską tematu jest dyftong, mają wszystkie trzy stopnie identyczne.
Stopień I (rdzeń) |
Stopień II (nom.) |
Stopień III (gen.) |
---|---|---|
-a- |
-ae- |
-ai- |
-e- |
-ei- | |
-i- |
-y- | |
-o- |
-oi- | |
-u- |
-ui- | |
dyftong |
Końcówki odmiany:
Singularis |
Pluralis |
Dualis | ||
---|---|---|---|---|
stopień tematu |
końcówka | |||
Nom. |
II |
-ø |
-a |
-i |
Gen. |
III |
-ø |
-ai |
-is |
Dat. |
I lub II |
-n lub -en |
-es |
= nom. |
Acc. |
= nom. |
= nom. |
= nom. | |
Voc. |
I lub II |
-ø lub -e |
= nom. |
= nom. |
Vocativus singularis posiada własną końcówkę (-e) jedynie w przypadku rzeczowników rodzaju męskiego odnoszących się do istot żywych. W przeciwnym razie równy jest nom.
Jeśli ostatnią spółgłoską tematu jest -r lub -n, dativus tworzy się przez dodanie końcówki -n do tematu w II stopniu, w przeciwnym razie przez dodanie -en do tematu w I stopniu.
Przykłady odmiany:
Sing. |
Plur. |
Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. |
bhaer |
bhara |
bhari |
Gen. |
bhair |
bharai |
bharis |
Dat. |
bhaern |
bhares |
bhari |
Acc. |
bhair |
bhara |
bhari |
Voc. |
bhare |
bhara |
bhari |
Sing. | Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. | in | ina | ini |
Gen. | yn | inai | inis |
Dat. | inen | ines | ini |
Acc. | yn | ina | ini |
Voc. | in | ina | ini |
Sing. | Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. | their | theira | theiri |
Gen. | their | theirai | theiris |
Dat. | theirn | theires | theiri |
Acc. | their | theira | theiri |
Voc. | theire | theira | theiri |
Deklinacja II[]
Ta deklinacja obejmuje rzeczowniki obu rodzajów zakończone w nom. sing. na samogłoskę: -e lub -ea (feminina), -a lub -o (masculina). W przeciwieństwie do I deklinacji nie występują w niej żadne alternacje samogłosek; tematy nie są ustopniowane.
Deklinacja II posiada cztery odmiany: II a) obejmującą rzeczowniki zakończone na -e, II b) o zakończeniu -ea, II c) o zakończeniu -a oraz II d) o zakończeniu -o.
Oto końcówki II deklinacji dla czterech typów:
Sing. | Plur. | Dual. | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
typ | I | II | III | IV | I | II | III | IV | I | II | III | IV |
Nom. | -e | -ea | -a | -o | -ea | -oa | -ei | -ai | -oi | |||
Gen. | -ei | -ai | -oi | -eath | -oath | -eis | -ais | -ois | ||||
Dat. | -en | -ean | -an | -on | -es | -os | = nom. | |||||
Acc. | = gen. | = nom. | = nom. | |||||||||
Voc. | = nom. | = nom. | = nom. |
A oto przykłady odmiany:
Sing. |
Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. |
alde | aldea | aldei |
Gen. |
aldei | aldeath | aldeis |
Dat. |
alden | aldes | aldei |
Acc. |
aldei | aldea | aldei |
Voc. |
alde | aldea | aldei |
Sing. | Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. | lea | lea | lei |
Gen. | lei | leath | leis |
Dat. | lean | les* | lei |
Acc. | lei | lea | lei |
Voc. | lea | lea | lei |
(*) częstsza nieregularna forma leas
Sing. | Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. |
numa | numea | numei |
Gen. |
numai | numeath | numeis |
Dat. |
numan | numes | numei |
Acc. |
numai | numea | numei |
Voc. |
numa | numea | numei |
Sing. | Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. |
algo | algoa | algoi |
Gen. |
algoi | algoath | algois |
Dat. |
algon | algos | algoi |
Acc. |
algoi | algoa | algoi |
Voc. |
algo | algoa | algoi |
Deklinacja III[]
Według tej deklinacji odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego będące nazwami pojęć abstrakcyjnych. Rzeczowniki te charakteryzują się końcówką -eis (< eiz).
Oto końcówki III deklinacji:
Sing. | Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. | -eis | -eira | -eiri |
Gen. | -eiri | -eirai | -eiris |
Dat. | -eiren | -eires | -eiri |
Acc. | -eis | -eira | -eiri |
Voc. | -eis | -eira | -eiri |
A oto przykład odmiany:
Sing. | Plur. | Dual. | |
---|---|---|---|
Nom. | choseis | choseira | choseiri |
Gen. | choseiri | choseirai | choseiris |
Dat. | choseiren | choseires | choseiri |
Acc. | choseis | choseira | choseiri |
Voc. | choseis | choseira | choseiri |
Przymiotnik[]
Przymiotnik formalnie nie różni się od rzeczownika. W rodzaju męskim odmienia się według deklinacji I, w rodzaju żeńskim - według deklinacji II w odmianie I. Np. przymiotnik daem, dame - 'biały, biała' odmieniać się będzie analogicznie do rzeczowników bhaer oraz alde. W odmianie przymiotników vocativus zawsze równy jest nominativowi.
Przymiotnik w klasycznym języku eirskim podlega stopniowaniu. Końcówką stopnia wyższego jest -aig/-aige, zaś najwyższego -aigar/-aigare, dodawane do tematu przymiotnika w stopniu I. I tak np. stopień wyższy od daem, dame brzmi damaig, damaige, a najwyższy damaigar, damaigare. Formy te odmienia się według deklinacji I w rodzaju męskim i II w odmianie I w rodzaju żeńskim.
Istnieje spora klasa przymiotników, których stopniowanie ma charakter nieregularny, np. przymiotnik saen, sane 'duży, wielki'. Jego stopień wyższy i najwyższy mają postać, odpowiednio, saig, saige oraz saigar, saigare.
Z kolei większość leksemów przymiotnikowych zapożyczonych z innych języków, a także większość rodzimych przymiotników złożonych odmienia się w sposób opisowy, za pomocą przysłówka saigu w stopniu wyższym i saigaru w najwyższym.
Zaimki osobowe[]
Klasyczny język eirski wyróżnia trzy osoby gramatyczne określane za pomocą zaimków osobowych: I osobę (ja, my), II (ty, wy) oraz III (on, ona, oni). Osobne zestawy zaimków osobowych wyróżnia się dla liczby pojedynczej i, traktowanych wspólnie, podwójnej i mnogiej.
Sing. | Plur. & Dual. | |||
---|---|---|---|---|
Masc. | Fem. | Masc. | Fem. | |
Pers. I | ech | ea | ||
Pers. II | au | dha | ||
Pers. III | es | se | sa | sea |
Poniżej przedstawia się odmianę zaimków osobowych.
I osoba
Singularis | Plur. & Dual. | |
---|---|---|
Nom. | ech | ea |
Gen. | eich | eath |
Dat. | echen | eas |
Acc. | eich | ea |
II osoba
Singularis | Plur. & Dual. | |
---|---|---|
Nom. | au | dha |
Gen. | aui | dhai |
Dat. | auen | dhas |
Acc. | aui | dha |
III osoba
Singularis | Plur. & Dual. | |||
---|---|---|---|---|
masc. | fem. | masc. | fem. | |
Nom. | es | se | sa | sea |
Gen. | eis | sei | sai | seath |
Dat. | esen | sen | ses | seas |
Acc. | eis | sei | sa | sea |
Zaimki dzierżawcze[]
Zaimki dzierżawcze służą określaniu relacji przynależności. Odmieniają się przez rodzaj i liczbę, podobnie jak przymiotnik, nie podlegają jednak stopniowaniu.
Oto lista zaimków dzierżawczych:
ech - chen, chene (mój)
au - auen, aune (twój)
es, se - sen, sene (jego, jej)
ea - haen, hane (nasz)
dha - dhaen, dhane (wasz)
sa, sea - saen, sane (ich)
Zaimki dzierżawcze odmieniają się według deklinacji I (chen, chein; auen, auein; sen, sein; haen, hain; dhaen, dhain; saen, sain) lub II (chene, chenei; aune, aunei; sene, senei; hane, hanei; dhane, dhanei; sane, sanei).
Zaimki wskazujące[]
Zaimki wskazujące służą wskazaniu konkretnego przedmiotu spośród innych możliwych. Służą także umiejscowieniu go w przestrzeni jako bliskiego ("ten") lub dalekiego ("tamten") w stosunku do mówcy i odbiorcy oraz określeniu jego tożsamości ("ten sam", "tamten sam").
Klasyczny język irathejski wyróżnia dwa zaimki wskazujące: en, ene ('ten, ta') oraz gen, gene ('tamten, tamta'). Odmieniają się one następująco:
Masculinum | Femininum | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Sing. | Plur. | Dual. | Sing. | Plur. | Dual. | |
Nom. | en / gen | ena / gena | eni / geni | ene / gene | enea / genea | enei / genei |
Gen. | ein / gein | enai / genai | enis / genis | enei / genei | eneath / geneath | eneis / geneis |
Dat. | enen / genen | enes / genes | eni / geni | enen / genen | enes / genes | enei / genei |
Acc. | ein / gein | ena / gena | eni / geni | enei / genei | enea / genea | enei / gene |
Zaimki wyrażające tożsamość tworzy się przez dodanie klityki -te (pisanej łącznie) do formy fleksyjnej zaimka osobowego, np. ente 'ten sam', geneate 'tamte same'.
Liczebnik[]
Patrz: Liczebniki w klasycznym eirskim
Fleksja werbalna[]
Czasowniki eirskie odmieniają się przez kategorie trybu, strony, czasu i osoby. Podobnie jak w przypadku zaimków osobowych, fleksja werbalna traktuje łącznie liczbę podwójną i mnogą. Czasownik w klasycznym języku eirskim posiada dwa tematy - jeden o znaczeniu niedokonanym, drugi o znaczeniu dokonanym. Wyjątkiem pozostają czasowniki należące do klasy verba defectiva, posiadające tylko jeden z tych tematów. Formy osobowe poszczególnych czasów tworzy się poprzez dodanie do jednego z tematów odpowiednich końcówek.
Jakkolwiek możliwe jest zauważenie pewnych prawidłowości w tworzeniu tematów, często są one nieprzewidywalne, tzn. znając np. temat niedokonany czasownika nie sposób przewidzieć postaci tematu dokonanego i vice versa. Dlatego podawać należy dwie podstawowe formy czasownika: 1 os. l.p. czasu teraźniejszego (zawierającą temat niedokonany) i 1 os. l.p. czasu przyszłego dokonanego (zawierającą temat dokonany), np. tharna, thaira - 'płynąć', angea, ainga - 'patrzeć', antha, theda 'mówić'. W przypadku verba defectiva podaje się jedynie jedną postać, np. tathara 'pływać (często lub regularnie)', anteila 'błysnąć'. Aby uzyskać temat, należy odciąć od form podstawowych końcówkę 1 os. l.p. -a, tzn. że tematy czasownika tharna, thaira to odpowiednio tharn- (niedokonany) i thair- (dokonany).
Nie wyróżnia się odrębnych koniugacji, istnieją jedynie dwie odmianki: spółgłoskowa, obejmująca większość czasowników, i samogłoskowa, obejmująca pewną ilość czasowników o tematach zakończonych na -e. Jedynie tematy niedokonane odmieniają się według wzorca samogłoskowego.
Język eirski posiada trzy zestawy końcówek czasownikowych: końcówki czasów nieprzeszłych, końcówki czasów przeszłych i końcówki aorystu.
Oto końcówki czasów nieprzeszłych (czas teraźniejszy, czas przyszły dokonany):
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -a | -ea |
2 os. | -as | -es |
3 os. | -ø* | -e |
pluralis | ||
1 os. | -ach | -each |
2 os. | -adh | -eadh |
3 os. | -an | -ean |
(*) Jeśli ostatnią samogłoską tematu jest -a-, przechodzi ono w -ae-.
Końcówki czasów przeszłych (poza aorystem: imperfectum, perfectum, plusquamperfectum):
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -ai | -ei |
2 os. | -ais | -eis |
3 os. | -i | -y |
pluralis | ||
1 os. | -aich | -eich |
2 os. | -aidh | -eidh |
3 os. | -ain | -ein |
Końcówki aorystu:
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | -ei | |
2 os. | -yre | |
3 os. | -y | |
pluralis | ||
1 os. | -yce | |
2 os. | -yde | |
3 os. | -ynne |
Poszczególne czasy tworzy się przez dodanie odpowiednich końcówek do właściwego tematu wg. schematu:
Temat niedokonany | Temat dokonany | ||
---|---|---|---|
Końcówki cz. nieprzeszłych |
same | czas teraźniejszy (praesens) |
czas przyszły dokonany |
+ wrostek | czas przyszły niedokonany | - | |
Końcówki cz. przeszłych |
same | czas przeszły niedokonany (imperfectum) | czas przeszły dokonany (perfectum) |
+ wrostek | - | czas zaprzeszły (plusquamperfectum) | |
Końcówki aorystu | - | aoryst |
Czas teraźniejszy (praesens)[]
Służy wyrażaniu czynności równoczesnych z aktem mówienia lub powtarzających się w czasie, który obejmuje akt mówienia. Używa się go również, w ograniczonym zakresie, do wyrażania czynności przyszłych oraz przeszłych (praesens historicum). Formy czasu teraźniejszego tworzy się przez dodanie końcówek czasów nieprzeszłych do tematu niedokonanego.
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharna | angea |
2 os. | tharnas | anges |
3 os. | thaern | ange |
pluralis | ||
1 os. | tharnach | angeach |
2 os. | tharnadh | angeadh |
3 os. | tharnan | angean |
Czas przyszły niedokonany[]
Służy wyrażaniu czynności, które będą trwać w przyszłości w stosunku do aktu mówienia, nie zawiera jednak informacji, czy czynność taka zostanie ukończona; w pewnych kontekstach może sugerować nieukończenie. Formy czasu przyszłego niedokonanego tworzy się przez dodanie do tematu niedokonanego odpowiednio zmodyfikowanych końcówek czasów nieprzeszłych:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -aua | -eua |
2 os. | -aus | -eus |
3 os. | -u | -eu |
pluralis | ||
1 os. | -auch | -euch |
2 os. | -audh | -eudh |
3 os. | -aun | -eun |
Tradycyjna gramatyka eirska nie wyróżnia oddzielnego zestawu tych końcówek, są one bowiem efektem kontrakcji wrostka tworzącego formę czasu przyszłego z końcówkami czasów nieprzeszłych, np. -aua < *aw+a, -aus < *aw+as etc.
Oto przykład odmiany w czasie przyszłym niedokonanym:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnaua | angeua |
2 os. | tharnaus | angeus |
3 os. | tharnu | angeu |
pluralis | ||
1 os. | tharnauch | angeuch |
2 os. | tharnaudh | angeudh |
3 os. | tharnaun | angeun |
UWAGA: litera u we wszystkich formach poza tharnu oznacza spółgłoskę /w/.
Czas przeszły niedokonany (imperfectum)[]
Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które miały miejsce przed aktem mówienia i trwały pewien czas lub powtarzały się regularnie. Formu imperfectum tworzy się przez dodanie do tematu niedokonanego końcówek czasów przeszłych.
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnai | angei |
2 os. | tharnais | angeis |
3 os. | tharni | angy |
pluralis | ||
1 os. | tharnaich | angeich |
2 os. | tharnaidh | angeidh |
3 os. | tharnain | angein |
Czas przyszły dokonany[]
Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które nastąpią jednorazowo, zaczną się lub zakończą w przyszłości. Formy tego czasu tworzy się przez dodanie do tematu dokonanego końcówek czasów nieprzeszłych.
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thaira | |
2 os. | thairas | |
3 os. | thair | |
pluralis | ||
1 os. | thairach | |
2 os. | thairadh | |
3 os. | thairan |
Czas przeszły dokonany (perfectum)[]
Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które nastąpiły jednorazowo, zaczęły się lub zakończyły w przeszłości. Odnosi się jednak do takich wydarzeń, których skutki nie są bez znaczenia dla teraźniejszości. Formy perfectum tworzy się przez dodanie do tematu dokonanego końcówek czasów przeszłych.
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thairai | |
2 os. | thairais | |
3 os. | thairi | |
pluralis | ||
1 os. | thairaich | |
2 os. | thairaidh | |
3 os. | thairain |
Czas zaprzeszły (plusquamperfectum)[]
Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które zakończyły się przed inną czynnością wyrażaną w dowolnym czasie przeszłym (imperfectum, perfectum, aoryst). Jego formy tworzy się przez dodanie końcówek czasów przeszłych do tematu dokonanego rozszerzonego o wrostek -et-.
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thairetai | |
2 os. | thairetis | |
3 os. | thaireti | |
pluralis | ||
1 os. | thairetaich | |
2 os. | thairetaidh | |
3 os. | thairetain |
Aoryst[]
Czas ten służy wyrażaniu czynności i stanów, które miały miejsce w przeszłości i nie pozostają w związku z aktualnym stanem rzeczy - jest więc to podstawowy czas narracji literackiej i historycznej. Używa się go także do wyrażania prawd ogólnych, niezmiennych, niezależnych od czasu - tzw. aoryst gnomiczny. Formy aorystu tworzy się przez dodanie do tematu dokonanego końcówek aorystu.
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thairei | |
2 os. | thairyre | |
3 os. | thairy | |
pluralis | ||
1 os. | thairyce | |
2 os. | thairydhe | |
3 os. | thairynne |
Tryb rozkazujący[]
Większość czasowników eirskich posiada odrębne formy trybu rozkazującego w aspekcie niedokonanym i dokonanym, tworzone od podstawowych tematów. Cechą charakterystyczną form trybu rozkazującego jest morfem -o- pomiędzy tematem i końcówką osobową czasów nieprzeszłych.
Przykładowa odmiana w trybie rozkazującym w aspekcie niedokonanym:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | - | - |
2 os. | tharnos | angeos |
3 os. | tharno | angeo |
pluralis | ||
1 os. | tharnoch | angeoch |
2 os. | tharnodh | angeodh |
3 os. | tharnon | angeon |
Przykładowa odmiana w aspekcie dokonanym:
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | - | |
2 os. | thairos | |
3 os. | thairo | |
pluralis | ||
1 os. | thairoch | |
2 os. | thairodh | |
3 os. | thairon |
Tryb przypuszczający[]
Formy trybu przypuszczającego w klasycznym języku eirskim tworzy się za pomocą morfemu -al- (-l- dla tematów samogłoskowych) pomiędzy tematem a końcówką koniugacyjną. W 3 os. sing. praesentis -al przechodzi w -ael.
Oto przykładowa odmiana w praesens trybu przypuszczającego:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnala | angela |
2 os. | tharnalas | angelas |
3 os. | tharnael | angel |
pluralis | ||
1 os. | tharnalach | angelach |
2 os. | tharnaladh | angeladh |
3 os. | tharnalan | angelan |
W czasie przyszłym niedokonanym:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnalaua | angelaua |
2 os. | tharnalaus | angelaus |
3 os. | tharnalu | angelu |
pluralis | ||
1 os. | tharnalauch | angelauch |
2 os. | tharnalaudh | angelaudh |
3 os. | tharnalaun | angelaun |
W imperfectum:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | tharnalai | angelai |
2 os. | tharnalais | angelais |
3 os. | tharnali | angeli |
pluralis | ||
1 os. | tharnalaich | angelaich |
2 os. | tharnalaidh | angelaidh |
3 os. | tharnalain | angelain |
W czasie przyszłym dokonanym:
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thairala | |
2 os. | thairalas | |
3 os. | thairael | |
pluralis | ||
1 os. | thairalach | |
2 os. | thairaladh | |
3 os. | thairalan |
W perfectum:
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thairalai | |
2 os. | thairalais | |
3 os. | thairali | |
pluralis | ||
1 os. | thairalaich | |
2 os. | thairalaidh | |
3 os. | thairalain |
W plusquamperfectum:
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thairaletai | |
2 os. | thairaletais | |
3 os. | thairaleti | |
pluralis | ||
1 os. | thairaletaich | |
2 os. | thairaletaidh | |
3 os. | thairaletain |
W aoryście:
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | thairalei | |
2 os. | thairalyre | |
3 os. | thairaly | |
pluralis | ||
1 os. | thairalyce | |
2 os. | thairalydhe | |
3 os. | thairalynne |
Strona medialno-pasywna[]
Klasyczny język eirski dysponuje osobnymi zestawami końcówek strony medialno-pasywnej. Charakterystyczna dla nich jest obecność głoski m, przy czym w części końcówek dawne m sonantyczne przeszło w samogłoskę a.
Oto końcówki czasów nieprzeszłych strony medialno-pasywnej:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -am | -eam |
2 os. | -ara | -era |
3 os. | -em/ -a* | -em |
pluralis | ||
1 os. | -aca | -eaca |
2 os. | -adha | -eadha |
3 os. | -anna | -eanna |
- Końcówka -em została przeniesiona na zasadzie analogii z koniugacji samogłoskowej, co uchroniło przed synkretyzmem z 1 os. sing. activi. W starszych tekstach spotyka się jednak również uzasadnioną historycznie końcówkę -a.
Końcówki czasów przeszłych strony medialno-pasywnej:
odmiana spółgłoskowa | odmiana samogłoskowa | |
---|---|---|
singularis | ||
1 os. | -aim | -eim |
2 os. | -aira | -eira |
3 os. | -im | -ym |
pluralis | ||
1 os. | -aica | -eica |
2 os. | -aidha | -eidha |
3 os. | -ainna | -einna |
Końcówki aorystu strony medialno-pasywnej:
singularis | ||
---|---|---|
1 os. | -eim | |
2 os. | -yra | |
3 os. | -ym | |
pluralis | ||
1 os. | -yca | |
2 os. | -ydha | |
3 os. | -ynna |
Formy strony medialno-pasywnej zależnie od kontekstu mogą mieć znaczenie czynne, bierne albo zwrotne, np. por. dwa zdania:
Silvar dharga es Mygert - "Silvar jest broniony przez Mygerta" = Silvar ael dhargaed es Mygert.
Silvar dharga - "Silvar broni się".
Dla podkreślenia konstrukcji zwrotnej użyć można przysłówka manu "sam, we własnej osobie" np. Silvar manu dharga - "Silvar sam się broni".
Dla wielu czasowników użycie formy medialno-pasywnej modyfikuje znaczenie, np. achambha "przypominam", achambham "przypominam sobie, pamiętam".
Istnieje spora klasa verba deponentia, które posiadają jedynie formy strony medialno-pasywnej, ale znaczenie czynne.
Formy syntetyczne w znaczeniu pasywnym, odziedziczone po języku pradarańskim, obecne są w tekstach klasycznoeirskich, zwłaszcza w przekładzie Kanonu toriańskiego, jednak od VIII wieku są systematycznie wypierane przez formy analityczne, składające się z imiesłowu biernego i formy osobowej czasownika la 'być'. W rezultacie pojawia się rozróżnienie między analitycznymi formami strony biernej i syntetycznymi, ograniczonymi do wyrażania strony medialnej i zwrotnej.
Imiesłowy i rzeczownik odsłowny[]
Klasyczny język eirski wyróżnia trzy rodzaje imiesłowów przymiotnikowych: czynny, medialny i bierny, tworzone od dwóch podstawowych tematów czasownika: niedokonanego i dokonanego. Daje to razem sześć form imiesłowowych, jednak tylko nieliczne czasowniki posiadają je wszystkie.
Imiesłów czynny tworzy się przez dodanie do tematu czasownika końcówek -r (rodzaj męski) i -re (rodzaj żeński), imiesłów bierny przez dodanie końcówek -d, -de, zaś medialny przez dodanie -m, me. Do tematów spółgłoskowych powyższe końcówki przyłącza się za pomocą spójki -a- (-ae- w nom. sg. masc.) Np. dla czasownika dhargea, dhairga "bronić" można utworzyć następujące formy:
imiesłów czynny niedokonany: dharger, dhargere "broniący",
imiesłów czynny dokonany: dhairgaer, dhairgare "ten, który obronił",
imiesłów medialny niedokonany: dhargem, dhargeme "broniący się",
imiesłów medialny dokonany: dhairgaem, dhairgame "ten, który się obronił",
imiesłów bierny niedokonany: dharged, dhargede "broniony",
imiesłów bierny dokonany: dhairgaed, dhairgade "obroniony".
Imiesłowy w rodzaju męskim odmienia się według deklinacji I, zaś w rodzaju żeńskim według deklinacji II.
Rzeczownik odsłowny tworzy się od tematu imiesłowu czynnego, medialnego i biernego niedokonanego i dokonanego za pomocą końcówki -eis (-eir- w dalszej odmianie). Odmienia się go według deklinacji III. Np. od czasownika dhargea, dhairga można utworzyć następujące formy:
rzeczownik odsłowny czynny niedokonany: dhargereis, dhargereiri "bronienie",
rzeczownik odsłowny czynny dokonany: dhairgareis, dhairgareiri "obronienie",
rzeczownik odsłowny medialny niedokonany: dhargemeis, dhargemeiri "bronienie się, obrona",
rzeczownik odsłowny medialny dokonany: dhairgameis, dhairgameiri "obronienie się",
rzeczownik odsłowny bierny niedokonany: dhargedeis, dhargedeiri "bycie bronionym",
rzeczownik odsłowny bierny dokonany: dhairgadeis, dhairgadeiri "bycie obronionym".
Nieodmienne części mowy[]
Przysłówek[]
Przysłówek w języku eirskim posiada charakterystyczną końcówkę -u. Większość przysłówków tworzy się w sposób regularny od przymiotników przez dodanie końcówki do I tematu przymiotnika.
Przyimek[]
Oto lista podstawowych przyimków klasycznego języka eirskiego:
an (+ gen.) - od
el (+ dat.) - dla
is (+ dat.) - ku
eis (+dat.) - do (do wewnątrz)
es (+ gen.) - z (kogo? czego?)
eica (+ gen.) - z (kim? czym?)
cu (+ gen.) - u (kogo? czego?)
edh (+ gen.) - brak odpowiednika w jęz. polskim, tworzy wyrażenia w funkcji narzędnika (kim? czym?), np. Lara edh ceir - "tnę mieczem".
dha (+ gen.) - w
uin (+ gen.) - na
uinne (+ gen.) - nad
thenne (+ gen.) - pod
uthe (+ gen.) - obok, przy
Spójnik[]
Oto lista najczęściej spotykanych klasycznoeirskich spójników:
a - i,
aine - i, oraz,
ce - gdy, kiedy
is - lub, albo,
in - ale,
eine - czyli,
aith, eil - bo,
tha - że.
Partykuła[]
ith - partykuła przecząca, stawiana po czasowniku, np. Ech sena ith el Ausaidh - "Nie idę do Ausaidh".
Słownictwo[]
Lista Swadesha dla klasycznego języka eirskiego: http://pl.conlang.wikia.com/wiki/Lista_Swadesha_dla_klasycznego_j%C4%99zyka_eirskiego
Słowotwórstwo[]
Oto lista najczęściej występujących w klasycznym języku eirskim morfemów słowotwórczych:
Morfemy tworzące rzeczowniki:[]
-an (masc.) - tworzy collectiva, np. bharthan "pasmo górskie" od bhartha "góra", coran "zęby, uzębienie" od cor "ząb",
-chan (masc.) - tworzy rzeczowniki określające efekt czynności, zwłaszcza, jeżeli jest on materialny, namacalny, np. harchan "część, dzielnica" od harna, haira "dzielić",
-ea (fem.) - tworzy rzeczowniki abstrakcyjne oznaczające pojęcia, np. hainea "życie" od haina "żyć", oraz nazwy krain od ich mieszkańców, np. Irathea od Irath "członek eirskiego plemienia Irathów",
ith- (i przed spółgłoską) - tworzy negację, np. ithaebh "niepamięć, zapomnienie" od aebh "pamięć", ithurea "nieśmiertelność" od thurea "śmiertelność",
-im (masc.), -ime (fem.) - tworzy zdrobnienia, nazwy młodych osobników zwierzęcych, oznacza mniejsze natężenie, albo nieważność, lekceważenie, np. cheilim - "wilczek" od cheil "wilk", caibhime "kaprys, zachcianka" od caibh "wola",
-in (masc.), -ine (fem.) - tworzy nazwy jednostek od pojęć, nazw zbiorowych itp., np. Eirin "Eir", chairin "barbarzyńca" od chaer, chare "obcy, dziki, dziwny" - uwaga: sufiks ten powoduje wzdłużenie ostatniej samogłoski tematu podstawy słowotwórczej,
-inde (fem.) - tworzy nazwy żeńskich potomków, np. thaininde "królewna" od thain "król"; dodane do imienia tworzy patronimik, np. Siluarinde "córka Silvara",
-ir (masc.), -ire (fem.) - tworzy nazwy wykonawców czynności, np. dailir "śpiewak" od dalea, daila "śpiewać". Również ten sufiks powoduje wzdłużenie ostatniej samogłoski tematu podstawy,
-iua (masc.) - tworzy nazwy męskich potomków, np. thainiua "królewicz" od thain "król"; dodane do imienia tworzy patronimik, np. Siluariua "syn Silvara",
-och - tworzy zgrubienia, np. dharoch "chłopisko, człowiek znacznego wzrostu" od dhaer "człowiek". Zgrubienia oznaczające istoty płci żeńskiej odmieniają się jak rzeczowniki męskie, ale łączą z określeniami rodzaju żeńskiego, np. ueinoch "baba, babsko" od ueine "kobieta", por. ene bhandale ueinoch "to straszne babsko",
Morfemy tworzące przymiotniki:[]
-aeg, -age - tworzy przymiotniki oznaczające materiał, pochodzenie, przynależność, np. macalaeg, macalage "stalowy" od macala "stal",
-ael, -ale - ogólny, niewyspecjalizowany morfem, np. abhael, abhale "pamiętny, godny pamięci" od rdzenia ambha, aibha "pamiętać",
-ean, -eane - tworzy przymiotniki oznaczające przynależność, np. Irathean, Iratheane "Irathejski", numean, numeane "krowi, woli", od numa "wół".