Wojna rewolucyjno-dynastyczna to wojna domowa w Królestwie Persko-Medyjskim od 2 stycznia 1884 do 4 kwietnia 1887 pomiędzy Kartirem III z dynastii Kēhrpat, a Perozem IX i Perozem X z rodu Takhičir. Podczas wojny Peroz IX pociągnął za sobą lud, tworząc na krótki czas republikę, stąd w nazwie wojny używa się słowa rewolucyjny.
Preludium konfliktu[]
13 marca 1883 roku zmarł po 26 latach rządów w wieku 42 lat Khosrū IX z dynastii Kēhrpat. Zostawił on kraj wzburzony - przez cały czas swoich rządów nielegalnie ograniczał i tak znikomą władzę parlamentu i zraził do siebie potężny ród Takhičir, posiadający wiele ziem na pograniczu między Persją, a Medią. Peroz Takhičir Młodszy po śmierci potężnego króla zaczął zbierać popleczników, jednocześnie przystając na koronację syna Khosrū IX - Kartira III, która odbyła się 27 kwietnia 1883 roku. Młody, 24-letni władca, szybko zorientował się o rosnącej w siłę opozycji i zaczął podejmować zdecydowane kroki: 19 sierpnia 1883 roku wydał ustawę, na mocy której każdy ród szlachecki, posiadający ponad 2 000 000 hektarów ziemi, miał oddać krajowi połowę swojego stanu posiadania w ciągu dwóch miesięcy. W tym czasie trzy rody posiadały takie terytorium: ród Takhičir, ród Suren i boczna linie dynastii Kēhrpat. Krewni władcy ukorzyli się przed nim od razu i spełnili polecenie, ale pozostałe rody nie odpowiedziały na decyzję Kartira III, dlatego ten wydał kolejny dekret 24 października 1883 roku, w którym powtórzył swoje poprzednie żądania. Z powodu kolejnego braku odpowiedzi, 25 grudnia 1883 roku Kartir III skazał przywódców obu rodów na banicję i ogłosił zajęcie 75% ich posiadłości przez państwo. 29 grudnia Takhičir i Suren zawiązali konfederację i wydali manifest pod tytułem Walka z gnębicielem ojczyzny. 31 grudnia wojska królewskie wkroczyły do Komu będącego pod zarządem Peroza Takhičir Starszego, brata Peroza Takhičir Młodszego, a ten ostatni już dwa dni później ogłosił się królem i wypowiedział wojnę Kartirowi III.
Kampania Peroza Młodszego (2 stycznia 1884 - 9 czerwca 1884)[]
2 stycznia 1884 roku Peroz Takhičir Młodszy ruszył zaraz po ogłoszeniu się królem na Kom, gdzie wojska królewskie więziły jego brata. Armię zebrał spośród mieszkańców swojej ziemi, a także niezadowolonych rządami dynastii Kēhrpat obywateli okolicznych terenów. Jego sojusznik, Urūd Suren, ruszył tymczasem ze swoich włości zdobywać miasta nad Zatoką Ormuz. 8 stycznia armie rodu Takhičir obległy Isfahan, który poddał się 24 stycznia. Następnie ruszyły dalej na północ. Tymczasem Kartir III zebrał swoje największe siły w Szirazie i ruszył naprzeciw Urūda Suren. 15 lutego obie armie spotkały się pod Lengeh, gdzie po całym dniu walk prawowity władca pokonał przeciwnika, który jednak nie został całkiem rozbity, a zmuszony do wycofania się. Trochę wcześniej, 10 lutego pod Komem Peroz Takhičir Młodszy rozbił wojska królewskie i uwolnił swojego brata, a potem ruszył w kierunku Teheranu, który zajął 19 marca, po czym koronował się na króla Persji i ruszył na koronację na króla Medii do Hamadanu. Kartir III tymczasem oblegał Urūda Suren w Kermanie. 24 marca twierdza padła, Urūd Suren został zabity, a przywództwo w rodzie Suren przejął Urūd Suren Młodszy, kuzyn swojego poprzednika, który ruszył do Kermanu złożyć przysięgę Kartirowi III, co uczynił 30 marca. 6 kwietnia Peroz Takhičir Młodszy koronował się na króla Medii i stał się ostatecznie Perozem IX. Ruszył następnie ze swoimi wojskami pod Sziraz, a jego przeciwnik zrobił to samo. Od 10 do 12 maja rozegrała się niedaleko Szirazu wielka bitwa pod Marwdasztem, w której Peroz IX odniósł zwycięstwo i zmusił Kartira III do ucieczki - prawowity władca udał się do Haltamu i ogłosił się jego królem. Peroz IX zajął Sziraz i 9 czerwca ogłosił, że Królestwo Persko-Medyjskie jest w stanie wojny z Królestwem Haltamu oraz że Kartir III zrzekł się praw do tronów Persji i Medii.
Panowanie Peroza Młodszego (9 czerwca 1884 - 1 maja 1885)[]
9 czerwca 1884 roku Peroz IX przynajmniej formalnie zakończył i wygrał wojnę domową. Jednak ciągle trwały walki na pograniczu z Haltamem, gdzie Kartir III ogłosił, że wcale nie zrzeka się żadnego z tronów, które prawnie do niego należały. Tymczasem władca z rodu Takhičir wprowadził rządy terroru: najbliżsi Urūda Suren Młodszego, który stanął po stronie dynastii Kēhrpat i uciekł do Haltamu, zostali zamordowani już 11 czerwca, a ich majątek skonfiskowano, Yazd i Kerman, które pozostały po stronie Kartira III, pomimo jego ucieczki, zostały zrównane z ziemią odpowiednio 14 i 19 sierpnia, wielu szlachciców poniosło śmierć. Jednocześnie Peroz IX obiecał parlamentowi zwiększenie uprawnień. Wkrótce jednak pozostałości szlachty i potężna grupa duchowieństwa zaczęły stawiać opór. Atak na Ahwaz 13 września nie powiódł się i Kartir III znów zbierał wojska, równocześnie rozsyłając szpiegów do kraju w celu pozyskania jak największej liczby zwolenników. 26 lutego wyruszył wreszcie z Haltamu w stronę Isfahanu, gdzie rezydował Peroz IX. Na wieść o tym 3 i 4 marca wybuchły powstania w Parsie i Madzie oraz w Teheranie. Peroz IX stoczył ze swoim oponentem 24 i 25 marca bitwę na przedpolach Isfahanu, którą przegrał i ratował się ucieczką do Komu. Do 1 maja cały kraj poza Komem i okolicami poddał się z powrotem Kartirowi III.
"Zdradziecka Rewolucja" (1 maja 1885 - 28 marca 1886)[]
Odzyskanie władzy przez dynastię Kēhrpat stworzyło dla Peroza IX bardzo niebezpieczną sytuację, którą pogarszały wojska królewskie zbliżające się ku Komowi. Dlatego niedoszły władca zrzekł się koron, które zresztą przejął już wcześniej jego oponent. Następnie, 3 maja 1885 roku ogłosił powszechną rewolucję i wezwał ludzi do walki o utworzenie republiki. Rozsyłał gońców po całym państwie, aż został zamknięty przez oblężenie 19 maja. Jego wezwanie usłyszeli parlamentarzyści, którzy zebrali się bez wiedzy królewskiej i 21 lipca po 10 dniach obrad ogłoszono rewolucję i powstanie Republiki Persko-Medyjskiej na premiera nowego rządu wybierając Peroza Takhičir Młodszego. Rozesłano kolejne wezwania, tym razem w imieniu parlamentu. Powstania wybuchały jedno po drugim, a Kom dzielnie się trzymał. W końcu parlament i jego tymczasowy wódz naczelny, Bāhram Kiyāgh, zebrali dość sił, by ruszyć z Jazdu na odsiecz Perozowi. Król szybko zebrał wszystkie swoje dostępne siły pod Komem, aby jak najszybciej pozbyć się przywódcy buntowników. 3 stycznia 1886 roku Bāhram Kiyāgh pokonał pod Komem władcę i uratował załogę miasta, które było już bliskie upadku. Kartir III uciekł do Tabrizu, a jego poplecznik, Urūd Suren Młodszy, zajął Haltam i tam opierał się republikanom. 26 stycznia powołano Persko-Medyjski Rząd Narodowy pod przewodnictwem Peroza Takhičir Młodszego. Zaczęto opracowywać nową konstytucję, wojska wysłano na Tabriz i Ahwaz. W ciągu następnych dwóch miesięcy Peroz Takhičir Młodszy zdominował parlament. 24 marca zmarł nagle z powodu ataku serca (w wieku 29 lat). Wtedy jego brat, Peroz Takhičir Starszy, przeprowadził zamach stanu, pozbył się niepopierających go parlamentarzystów i 27 marca 1886 roku koronował się na króla Peroza X. 28 marca Urūd Suren Młodszy pod Dezfulem pokonał i zniósł armie Bāhrama Kiyāgh, a jego samego zabił za zdradę. Tego dnia skończyła się rewolucja, która zdradziła króla i lud - oddała władzę w ręce rodu Takhičir jednocześnie przedłużyła wojnę domową. Dzięki niej kraj stał się jeszcze bardziej wyniszczony.
Ostatnie kampanie (28 marca 1886 - 4 kwietnia 1887)[]
Na wieść o zwycięstwie w Haltamie Kartir III ruszył z Tabrizu. Tymczasem wojska republikańskie zmierzające przeciwko królowi dowiedziały się o upadku republiki. 1 kwietnia wybuchł między nimi spór, który przerodził się w bitwę republikan, kartirowców i perozowców. Walkę wygrali poplecznicy Peroza X, ale odnieśli takie straty, że na wieść o zbliżaniu się Kartira III, musieli się wycofać do Teheranu. Kartir III zaś musiał zatrzymać się na drodze do tego miasta, gdyż Peroz X zgromadził tam wielkie siły. Tymczasem na południu Urūd Suren Młodszy obległ Hamadan, który padł 16 maja. Wtedy wojska oblegające również ruszyły w kierunku Teheranu, ale szybko zostały zagrożone od flanki przez siły przeciwnika stacjonujące w Isfahanie, dlatego ostatecznie skręciły. 18 i 19 czerwca rozegrała się bitwa pod Aranem, która pozostała nierozstrzygnięta - armie stały w niezbyt wielkiej odległości przez następne trzy miesiące czekając na wieści z północy. Dowiedziawszy się o tym, Kartir III postanowił zaskoczyć wroga. Długo przygotowywał swoje uderzenie, aż wreszcie 7 września uderzył na Kom, który szczęśliwie zajął dzięki zaskoczeniu po czterech dniach walk. Na wieść o tym Peroz X wyszedł z Teheranu i skierował się na południe. Tymczasem 21 września Urūd Suren Młodszy znów zaatakował armię, naprzeciw której stał i tym razem przeciwnik wycofał się bez walki na wschód. Wódz z rodu Suren ruszył w długi pościg. A tymczasem na północy wojska unikały starcia i krążyły po małym terenie. Po trzech miesiącach przyszła wiadomość o tym, że niedaleko od wschodniej granicy wrogie wojska poddały się Urūdowi znów bez walki i złożyły broń. Wtedy Kartir III postanowił czekać na sojusznika, aby razem z nim zgnieść Peroza X. Ten jednak począł pozorować ucieczkę i posiadając większe siły zaatakował ścigającego Kartira III u stóp Demawendu 15 stycznia 1887. Bitwa u stóp Demawendu trwała 5 dni, aż w końcu 20 stycznia Peroz X dostał się do niewoli, a resztki jego sił złożyły broń. Niedawny król został ścięty 22 stycznia. 4 kwietnia zajęto Jazd - ostatnią twierdzę oporu rodu Takhičir.
Skutki[]
Wojna rewolucyjno-dynastyczna przyniosła ogromne straty materialne. Szczególnie ciężko ucierpiały tereny centralne kraju. Jednak miała też swoje dobre skutki. Ród Takhičir został pozbawiony posiadłości. Ograniczono także mocno wpływy rodu Suren i innych wielkich rodów. Kartir III, nauczony doświadczeniami wojny, wprowadził 16 kwietnia 1888 roku konstytucję, tworząc Federację Persji i Medii. Jednocześnie, mimo zmiany ustroju na republikę zaratusztriańską powaga króla, a później Naczelnego Maga w Persji i Medii od dawna nie była tak wspaniała, a sprawiła to właśnie ta wojna.